جغرافیدانان توجه نسبتا کمی به بلوچستان داشته‌اند. مطالبی ابتدایی در آثار و پژوهش‌های افرادی مانند وردنبرگ در فرهنگ جغرافیایی، هاریسون در کتاب مرجع دریاسالار(پارس) و تحقیق اسنید روی سواحل مکران. همچنین تحقیقات مختصر شولز که یک جغرافی‌دان فرهنگی است، روی کویته وجود دارد. در اثر معتبر جغرافیای افغانستان چند صفحه‌ای نیز به مناطق بلوچ‌نشین در جنوب غربی این کشور اختصاص یافته است.
دانشنامه ایرانیکا معتبرترین و جامع‌ترین مرجع پژوهش درباره تاریخ و فرهنگ ایران پیش و پس از اسلام به زبان انگلیسی است و نه تنها نمونه و نظیری در میان پژوهش‌های ایران‌شناسی ندارد، بلکه پیرامون فرهنگ و تاریخ سرزمین‌های غرب آسیا نیز اثری مشابه آن منتشر نشده است. ارجاعات روشمند با رعایت تقدم و تأخر نقل‌قول‌ها و براساس اهمیت منابع، در کنار کتاب‌شناسی دقیق و مستند هر مدخل، دانشنامه ایرانیکا را به منبعی ارزشمند و در عین حال بی‌طرف در مطالعات ایران‌شناسی بدل کرده است. اهمیت دیگر ایرانیکا در نگاه فراگیر به مفهوم فرهنگ ایرانی است که سپهر اندیشه و خرد ایرانی را در گستره تاریخی و جغرافیایی بسیار وسیعی جست‌وجو و بازخوانی می‌کند و ویژگی‌های بارز تمدن ایران را، علاوه بر ادوار باشکوه تاریخ این سرزمین، در پرتو تنوع فرهنگی و قومی ایران نیز می‌بیند.
مدخل جغرافیا، تاریخ و قوم‌نگاری نوشته «برایان اسپونر»، انسان‌شناس و ایران‌شناس بریتانیایی است. این مقاله بلند گرچه در روایت وقایع‌تاریخی معاصر بلوچستان، به‌خصوص در توصیف نقش بریتانیا در مناقشات آن منطقه، بی‌طرف نیست و در شرح وقایع منجر به ایجاد منطقه حایل توسط بریتانیا و تحمیل قرارداد گلدسمیت به ایران و تجزیه بلوچستان، موضعی تقلیل‌گرا دارد، با این حال یکی از خواندنی‌ترین مداخل ایرانیکا درباره بلوچستان است. اسپونر در چند بخش به‌ظاهر مستقل اما در‌هم‌تنیده ـ شامل بررسی مقدماتی تاریخی و قوم‌نگاری مردم بلوچ، توصیف پهنه جغرافیای طبیعی و جغرافیای فرهنگی بلوچستان، ریشه‌های تاریخی قوم بلوچ، تاریخ اولیه جغرافیای سیاسی بلوچستان در میان ایران و هند، مهاجرت و تشکیل خانات کلات و حکومت محلی آنان، توصیف دوره استیلای بریتانیا بر منطقه و در نهایت بررسی وضعیت امروزی بلوچستان و براکندگی جمعیت و مسائل قوم‌شناسی آنان ـ مقاله‌ای منسجم درباره مسائل مختلف بلوچستان نوشته است.
.jpg)
جیم گری شفر، باستان‌شناس آمریکایی و متخصص برجسته باستان‌شناسی آسیای جنوب شرقی، نویسنده مدخل باستان‌شناسی بلوچستان است. این مدخل به اطلاعات موجود درباره کاوش‌های باستان‌شناسی تا پیش از سال 1979 محدود می‌ماند. سیدمنصور سیدسجادی، باستان‌شناس برجسته ایرانی، این کاستی را برطرف ساخته و علاوه بر ترجمه این مدخل، گزارشی از کاوش‌های باستان‌شناسی بلوچستان از سال 1979 تاکنون را نیز در یادداشتی جداگانه شرح داده است.
ژوزف الفنبین، استاد فقید مطالعات ایران در دانشگاه ماینز آلمان، نویسنده دو مدخل مهم «زبان و ادبیات» و «شعر بلوچی» است. او که متخصص زبان بلوچی بود، در مدخل نخست، ضمن بررسی تاریخی و پراکندگی قلمرو زبان بلوچی، به موضوعات آواشناسی، صرف و نحو، دایره واژگان و گویش‌های این زبان می‌پردازد. همچنین در بخش ادبیات این مدخل، شرحی از منظومه‌های بلوچی ارائه می‌دهد. این منظومه‌های دربرگیرنده تاریخ و فرهنگ بلوچستان و یکی از منابع مهم بررسی‌های تاریخ و فرهنگی قوم بلوچ است. الفنبین در مدخل «شعر بلوچی»، چهار دوره کلاسیک، پساکلاسیک، قرن نوزدهم تا اوایل قرن بیستم و دورۀ مدرن را از یکدیگر تفکیک می‌کند و به توصیف آن می‌پردازد.
در میان نویسندگان مداخل بلوچستان در دانشنامه ایرانیکا، نام چند ایرانی نیز به چشم می‌خورد. مدخل موسیقی نوشته محمدتقی مسعودیه، استاد فقید موسیقی‌شناسی دانشگاه تهران، حاوی اطلاعاتی کلی از موسیقی بلوچستان است و از آنجا که تاریخ نگارش آن به اواخر دهه نود میلادی می‌رسد، اطلاعاتی درباره مطالعات سه دهه اخیر موسیقی بلوچستان ارائه نمی‌دهد. علاوه بر این اطلاعات موجود در این مدخل محدود به بلوچستان ایران است.
ایران علاءفیروز و مهرمنیر جهانبانی از دیگر نویسندگان اییرانی مداخل بلوچستان در دانشنامه ایرانیکا، مدخل پوشاک بلوچ در ایران را نوشته‌اند. این مدخل به دو بخش مستقل تقسیم شده است. بخش اول آن با عنوان «لباس سوزن‌دوزی شده سنتی بلوچ» نوشته ایران علاء است و ویژگی‌های ظاهری لباس بلوچی به‌ویژه لباس زنان بلوچ را توضیح می‌دهد. بخش دوم این مدخل با عنوان «پوشاک و سوزن‌دوزی بلوچ در زمان حال» نوشته بانوی فقید مهرمنیر جهانبانی، از بانیان اصلی آشنایی ایرانیان با هنر مهجور سوزن‌دوزی بلوچ در دهه چهل است. او این هنر درخشان را در سطح بین‌المللی نیز معرفی کرد و برای آن بازارهای جدیدی را فراتر از مصرف محلی و در سطح جهانی به وجود آورد.
این مدخل به شرح تغییرات لباس بلوچی در چند دهه گذشته می‌پردازد. مدخلی دیگری نیز در دانشنامه ایرانیکا به بررسی لباس بلوچی و پراکندگی آن خارج از مرزهای ایران اختصاص دارد. عنوان این مقاله «پوشاک بلوچ در افغانستان و پاکستان» نوشته پاملا هانته، انسان‌شناس و متخصص مسائل افغانستان، است. تکمله این دو مدخل درباره لباس بلوچی، مقاله مستقل و مستند خانم پری‌یوش گنجی، نقاش سرشناس و مدرس طراحی و چاپ پارچه است. در این مقاله علاوه بر معرفی مجزای سرپوش، تن‌پوش و پاپوش بلوچی، توضیحاتی درباره ابزار کار، مواد اولیه و تکنیک سوزن‌دوزی نیز ارائه می‌شود و سرانجام به بررسی نقوش سوزن‌دوزی بلوچ در سه شکل هندسی، گیاهی و حیوانی می‌پردازد.
مدخل فرش بلوچی در دانشنامه ایرانیکا نوشته سیاوش آزادی است. او از جمله مهم‌ترین متخصصان فرش ایران است که با گردآوری مجموعه‌ای غنی از بهترین قالی‌ها و فرش‌های ایران، در معرفی این هنر والای ایرانی در سطح بین‌المللی نقش بسزایی داشته است. در این مدخل علاوه بر شناسایی جغرافیای فرهنگی بافندگان فرش‌های بلوچ، عناصر شکل‌دهنده این فرش همچون رنگ، تزئینات، تکنیک، شیرازه و حتی کاربرد آنها نیز توجه شده است.
«بلوچستان در دانشنامه ایرانیکا؛ مقالاتی درباره تاریخ، فرهنگ و هنر مردمان بلوچ» به سرویراستاری احسان یارشاطر در 339 صفحه، شمارگان 700 نسخه و بهای 75 هزار تومان از سوی مؤسسه آبی پارسی، پل فیروزه منتشر شده است.
نظر شما