هادی عالم‌زاده، کار نگارش پیشگفتار این اثر را بر عهده داشته است. کریم‌آبادی، مصحح اثر، نیز در مقدمه پس از پرداختن به پدیدآورنده این رساله، از بدکرداری و دین‌باوری اسفندیاری‌ها سخن رانده و به کرمان و کشت تریاک و روند ممنوعیت آن (تریاک) پرداخته است. وی رساله زرندیه را براساس ارزش‌های تاریخی، ادبی و محتوایی بررسی کرده است. به اعتقاد مصحح، رساله زرندیه از لحاظ ادبی در خور تحسین و توجه و دارای وجه تاریخی نیز است. از منظر نویسنده پیشگفتار راهگشا بودن مطالب این رساله در حوزه تاریخ اجتماعی، اقتصادی و سیاسی امر‌وز هم می‌تواند سودمند باشد که همین امر به ارزش محتوایی این اثر می‌افزاید.
ر‌وش تصحیح رساله، معرفی نسخه‌ها و شیوه تصحیح از دیگر مطالب بخش پیشگفتار است. به گفته کردی کریم‌آبادی دو نسخه‌ای که شیخ آقابزرگ در الذریعه و پسرش احمد منزوی در فهرستواره کتاب‌های فارسی به آن اشاره کرده‌اند همان‌هایی هستند که اکنون در اختیار سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران هستند.
کتاب «زرندیه؛ رساله طنز انتقادی درباره اخذ مالیات از تریاک در دوره قاجار» متن مصحح رساله‌ای است به نظم و نثر که ظاهراً فهرست‌نویسانی چون شیخ آقابزرگ طهرانی بیش از دو نسخه خطی از آن را در نزد اشخاص یا کتابخانه‌ها نیافته‌اند؛ در حالی که این کتاب جنبه طنز انتقادی دارد؛ اما نه نسبت به مأمورانی که وظیفه مبارزه با مواد مخدر را داشته‌اند، بلکه نسبت به کسانی که سهم زیادی از مالیات محصول تریاک یا شیره تریاک زرند را اختلاس می‌کرده و به دولت و اداره مالیه نمی‌پرداخته‌اند. اصولاً در زمانی که این اثر نوشته شده، قانونی به نام مبارزه با مواد مخدر و ممنوعیت کشت و استعمال تریاک وجود نداشته که مأمورانی برای انجام امر مبارزه، در زرند کرمان فعالیت داشته باشند.
در خود اثر، هیچ نامی از خالق آن نیامده است. کتاب با جمله «هو الموفق» آغاز شده که می‌تواند اشاره‌ای به لقب موفق السلطنه یا موفق السلطان نیز باشد. نسخه‌شناسان نیز به جای آنکه نام نویسنده را ذکر کنند، به آوردن لقبش بسنده کرده‌اند. مروری در منابع دوره قاجار آشکار می‌کند که نام پدیدآورنده این رساله، میرزا اسدالله خان یمین اسفندیاری از خاندان اسفندیاری‌های نور مازندران است که خود او و اجدادش سال‌های دراز در روزگار قاجار و پهلوی، در سیاست کشور و به‌ویژه در وزارت امور خارجه صاحب منصب‌هایی بوده‌اند.
او در سال 1265 شمسی در تهران ممتولد شده و تحصیلات خود را در مدارس سن‌لوئی و دارالفنون به پایان برد و سپس همچون دیگر اعضای خاندان خود به خدمت وزارت خارجه درآمد و به‌تدریج مراحل اداری را در آن وزارت‌خانه طی کرد. او پس از شهریور 1320 و روی کارآمدن محمدرضا پهلوی، فعالیت بیشتری در امور سیاسی از خود نشان داد و در دوره‌های سیزدهم تا پانزدهم از بابل به نمایندگی مجلس شورای ملی برگزیده شد. او در دوره اول و دوم سنا نیز سناتور انتخابی مازندران بود. وی که به بیماری فشار خون مبتلا بود، سرانجام در 23 بهمن سال 1334 چشم از جهان فروبست.
این رساله از لحاظ ادبی درخور توجه و تحسین است. ساختار طنزآمیز نوشته و اصرار نویسنده به تقلید هنرمندانه از منظومه «موش و گربه» عبید زاکانی، دست نویسنده را در واژه‌سازی، عبارت‌پردازی و تغییر عبارات باز گذاشته است. جالب اینکه داستان مبتنی بر واقعیت اسفندیاری نیز در کرمان رخ می‌دهد. «موش و گربه» زاکانی، اصولاً سبکی طنزآمیز دارد که به لحاظ وزنی برگرفته از «ادبیات دعایی» عربی است و به ضمیر متصل مجرور متکلم مع‌الغیر ختم می‌شود.
وزن و قافیه صحیح و کاربرد بجا و درست واژگان و بهره‌گیری از مفاهیم علمی و ادبی، نشانه ذوق و سواد نویسنده است. او حتی یک بار از ویکتور هوگو نویسنده فرانسوی سده هجدهم میلادی یاد کرده است. در پایان نیز به گونه‌ای لطیف و رندانه که کمتر کسی آن را درمی‌یابد، ادعا می‌کند که در سال سیچقان یعنی موش به تنظیم این منظومه به شیوه «موش و گربه» عبید پرداخته است. متن تاریخی این رساله، اواخر روزگار قاجار است و به زمانی مربوط می‌شود که سلسله قاجار به دلیل بحران‌های اقتصادی و سیاسی پس از جنگ جهانی اول، در سراشیبی سقوط قرار گرفته بود. در نسخه پاینده این رساله، با آنکه نامی از دکتر میلسپو رئیس میسیون عالی آمریکایی برده نشده، اشاره‌ای به تصدی وزارت مالیه ایران به دست مستشاران آمریکایی شده است.
در اینکه چه میزان از نوشته، روایت یک رخداد واقعی و چه میزان محصول خیال‌پردازی است، نظر قاطعی نمی‌توان ابراز کرد. در متن از کسانی یاد شده که وجود تاریخی آنها کاملاً محرز است؛ مانند رضا خان سردار سپه، میرزا شهاب راوری، دیلمقانی، نصرت‌الرعایا، نایب قنبر و افراد دیگری که اثبات وجود خارجی برخی از آنها محتاج بررسی عمیق و گسترده در منابع آن روزگار است. اما برخی ابهامات در داستان نشان می‌دهد که قدرت تخیل نویسنده نیز سهم بالایی در خلق این اثر داشته است.
افزون بر معلومات تاریخی، به‌ویژه در حوزه تاریخ اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، سراینده ابیات در جا‌ی‌جای اثر خود به نکته‌هایی اشاره کرده که امروزه هم می‌تواند سودمند و راهگشا باشد. از این رساله، سه نسخه موجود است که دو نسخه در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران هستند و نسخه دیگر نسخه موجود در خاندان مرحوم شمس واعظ بوده که شیخ آقابزرگ و دیگر نسخه‌شناسان و فهرست‌نویسان از وجودش بی‌اطلاع بوده و بدان اشاره نکرده‌اند. این سه نسخه با هم تفاوت‌هایی دارند. تصحیح بر اساس این سه نسخه انجام شده است.
در بخشی از ابیات این رساله درباره حال ملال آقای رئیس تفتیش و مالیه ایالتی چنین می‌خوانیم:
با دلی پر ز درد و سوز و ملال / از فراق وجوه و افیانا
رو به درگاه قاضی‌الحاجات / بنمود و بکرد زارانا
کای خدایا چه رنجها بردم / تا نمودم من اختلاسانا
من زفقدان پول و این تریاک / گیرم اسهال و هم ز حیرانا
می‌نمود او فغان و نوحه‌گری/ چون زنان در فقید طفلانا
کتاب «زرندیه؛ رساله طنز انتقادی درباره اخذ مالیات از تریاک در دوره قاجار» در 70 صفحه، شمارگان 700 نسخه از سوی میراث مکتوب منتشر شده است.
نظر شما