به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، انتشارات دلیل ما در قم کتاب «تاریخ مختصر جاهلیت و صدر اسلام» نوشته علی اصغر ایماندوست را با شمارگان هزار نسخه، ۳۲۰ صفحه و بهای ۲۶ هزار تومان منتشر کرد. کتاب سه بخش به ترتیب با این عناوین دارد: «جاهلیت در تاریخ»، «از بعثت تا هجرت» و «از هجرت تا وفات پیامبر».
بخش نخست کتاب شامل فصول متعددی است که همگی تاریخ جاهلیت و وضعیت شبه جزیره عربستان را تا پیش از بعثت پیامبر مکرم اسلام روایت می‌کند. فصول ابتدایی این بخش به تعاریف و اصطلاحات اختصاص پیدا کرده و در ادامه مباحثی چون «فرق بین عرب و اعراب»، «اجداد قوم عرب و تولیت کعبه»، «محدوده سرزمین عربستان و زندگانی اعراب»، «مشخصات بادیه نشینان»، «جنگ‌های قبیله‌ای در عربستان»، «انگیزه‌های جنگ در جاهلیت»، «تشویق و تنبیه برای جنگ» و... ارائه می‌شوند.
یکی از مهم‌ترین فصول این بخش انواع ازدواج یا نکاح در جاهلیت بحث شده‌اند. نویسنده در این فصل به بررسی نکاح دائم، نکاح متعه، نکاح استبضا (در این نوع نکاح مردی همسر خود را در اختیار مردی که شجاعت، قدرت یا صفت پسندیده دیگری داشت قرار می‌داد، تا همسرش از آن مرد باردار شود و آن‌ها افتخار بزرگ کردن فرزندی از آن مرد را داشته باشند، در این حالت شخص تا وقتی که همسرش از آن مرد باردار نمی‌شد، از او کناره گیری می‌کرد)، نکاح ضیزن یا مقت (منظور ازدواج با زن پدر است)، نکاح بدل (در این حالت دو مرد عرب همسران خود را با همدیگر معاوضه می‌کردند)، نکاح شغار (در این حالت دو سرپرست با مهر قرار دادن دختران‌شان آن دو را به همسری یکدیگر در می‌آوردند. این گونه که یکی از دو نفر به دیگری بگوید دخترم یا خواهرم را به همسری تو در می‌آورم به شرط آنکه تو نیز دختر یا خواهرت را به همسری من درآوری و مهری نیز در میان نباشد. در واقع مهر آن‌ها یکی به جای دیگری است)، ازدواج با محارم، ازدواج همزمان با دو خواهر، ازدواج مشارکتی برادران، ازدواج‌های جمعی یا نکاح رهط و سایر ارتباط‌های جنسی ناروا، پرداخته است.
در این فصل همچنین قوانین مربوط به زنا در دوران جاهلیت، چگونگی فعالیت زنان بدکاره، بهره کشی‌های جنسی از کنیزان، تشخیص پدر زنازاده با استفاده از روش قرعه کشی و... روایت می‌شوند. دو فصل دیگر از این بخش نیز به جایگاه زن در جاهلیت و همچنین پدیده دخترکشی در جاهلیت اختصاص پیدا کرده است.
از دیگر فصول مهم بخش نخست کتاب «اعتقادات و ادیان در عرب جاهلی» است. در این فصل اعتقاد به تناسخ، بت پرستی همراه با شیطان پرستی، اعتقاد عرب‌ها به جن، اعتقاد به قول ستاره شناسان، فرشتگان دختران خدا از مادران جنی، اعتقاد به قول بیابانی و... بحث و بررسی شده است. «چگونگی رواج بت پرستی در عربستان» نیز فصل بعدی این بخش است. بحث درباره «ازلام» و کاربردهای آن فصل دیگری از این بخش را تشکیل می‌دهد. ازلام تیرهاى هم‌اندازه نشان‌دار و نوشته‌دارى بودند كه عرب جاهلى از آن‌ها در قمار، قرعه، آگاهى از آینده و تعیین نیک و بد كارها استفاده مى‌كرد.
فصل دیگری از این بخش نیز به بررسی و علت سیر نزولی اعتقاد به آیین ابراهیمی در عرب جاهلیت اختصاص پیدا کرده است. نویسنده در این فصل به یکتاپرستان عرب، شجره نامه قبیله قریش، حرم دانستن شهر مکه، اعتقادات باقیمانده از سنت ابراهیمی و مساله ماه‌های حرام در دوره جاهلی پرداخته است.
در ادامه این مبحث نویسنده فصلی را نیز به «جاهلیت و مناسک حج اختصاص داده است. نمونه‌های از اعمال حج در جاهلیت، تلبیه در جاهلیت، خرافات و انحرافات راه پیدا کرده به مناسک حج، طواف برهنه و مشارک بت‌ها در مناسک حج از نکاتی تاریخی است ایماندوست به آن‌ها پرداخته است. درباره تلبیه باید گفت که این از واجبات احرام در حج و عمره است که با گفتن جمله‌های خاص شامل «لَبَّیک» انجام می‌شود. تلبیه پاسخ بندگان به ندای خداوند در آزادی احرام‌گزاران از آتش یا پاسخ بندگان به ندای حضرت ابراهیم (ع) که به فرمان خداوند مردم را به حج فراخواند و تجدید عهد بندگی با خداست، اما اعراب جاهلی تلبیه پیامبران خداوند را تحریف کرده و به صورتی شرک‌آلود درآوردند. بر اساس منابع تاریخی و همچنین پژوهش‌های عصر جدید هر یک از قبایل گوناگون جزیرة العرب از جمله تمیم، ربیعه، اسد، غطفان و قریش تلبیه‌ای خاص داشت. برای نمونه، تلبیه قریش چنین بود: «لَبَّیکَ الّلهُمَّ لَبَّیکَ؛ لَبَّیکَ لا شَریکَ لَکَ الّا شَریکٌ هُوَ لَکَ تَملِکُهُ وَ ما مَلَکَ». دیگر قبایل نیز برای هر یک از بت‌های مشهور خود تلبیه‌ای ویژه داشتند.
نویسنده در دو فصل انتهای از بخش نخست کتاب به برخی دیگر از باورهای خرافی عصر جاهلیت و همچنین مساله فخرفروشی در اعراب که بیشتر بر پایه شعر و شاعری صورت می‌گرفت، پرداخته است. سنت شاعری در عرب جاهلیت بسیار درخشان بود و تفاخر عرب بجز جنگاوری در سرودن نیز مطرح می‌شد. شعرخوانی در بازار عکاظ مکه بسیار رواج داشت.
مباحث بخش دوم کتاب با بعثت پیامبر آغاز شده و از نظر روایت تاریخی به هجرت به مدینه ختم می‌پذیرد. «حالات پیامبر پیش از بعثت»، «حالات پیامبر همزمان با بعثت و ابتدای بعثت»، «ابلاغ تدریجی برنامه رسالت»، «مرحله اول تبلیغ رسالت»، «مرحله دوم تبلیغ رسالت»، «آزار و شکنجه مسلمانان»، «آزار و شکنجه پیامبر»، «دشمنان آشکار پیامبر»، «دفاع حضرت حمزه از پیامبر»، «پیشنهادهای سازش و مصالحه از طرف قریش»، «تلاش‌های ابوجهل برای بی اثر کردن تبلیغات پیامبر»، «مهاجرت به حبشه»، «محاصره در شعب ابی طالب»، «مرحله سوم ابلاغ رسالت و سفر پیامبر (ص) به طائف»، «تبلیغ در موسم حج»، «بیعت عقبه اول»، «بیعت عقبه دوم»، «خبردار شدن مشرکین از بیعت انصار»، «خوابیدن علی (ع) در بستر پیامبر (ص)»، «اقامت پیامبر (ص) و ابوبکر در غار ثور» و... از جمله مباحث ارائه شده در این بخش است.
بخش سوم کتاب نیز از زمان ورود پیامبر به مدینه النبی تا زمان وفات پیامبر را دربر می‌گیرد. «اوضاع مدینه پیش از اسلام»، «کوچ قبایل اوس و خزرج به مدینه»، «هجرت مسلمانان به مدینه»، «محل سکونت مهاجران در ابتدای هجرت»، «اقدامات اولیه پیامبر (ص) در مدینه»، «پیمان برادری»، «انعقاد پیمان عدم تعارض با یهود» و «عهدشکنی یهود» از فصول مختلف این بخش است.
«سرگذشت یهودیان در رویارویی با مسلمانان» (از جمله سرنوشت قبایل بنی قینقاع و بنی نضیر)، «مسیحیان عربستان»، «انهدام بتخانه‌ها و ریشه کنی بت پرستی»، «حجه الوداع»، «داستان لشکر اسامه» و «روایت مسمومیت پیامبر» از دیگر فصل‌های بخش سوم کتاب است.
نویسنده با این کتاب به خوبی توانسته روایت تاریخی گذار شبه جزیره عربستان و مردمانش از دوره اسطوره‌ای و خرافی به دوره تاریخی و عقلانی را شرح و تبیین کند. بعثت پیامبر مکرم اسلام (ص) آغازگر این گذار بود و عرب پس از آن توانست جامعه‌ای عقلانی را تجربه کند.
ایماندوست نویسنده و پژوهشگر حوزه تاریخ و حدیث است. «درس تقوا: شرح خطبه امیرالمومنین (ع) در وصف متقین»، «آیات ولایت در تفسیر فخررازی» و «حدیث افک: پژوهشی مستند و مستدل» از دیگر کتاب‌های منتشر شده اوست.
بخش نخست کتاب شامل فصول متعددی است که همگی تاریخ جاهلیت و وضعیت شبه جزیره عربستان را تا پیش از بعثت پیامبر مکرم اسلام روایت می‌کند. فصول ابتدایی این بخش به تعاریف و اصطلاحات اختصاص پیدا کرده و در ادامه مباحثی چون «فرق بین عرب و اعراب»، «اجداد قوم عرب و تولیت کعبه»، «محدوده سرزمین عربستان و زندگانی اعراب»، «مشخصات بادیه نشینان»، «جنگ‌های قبیله‌ای در عربستان»، «انگیزه‌های جنگ در جاهلیت»، «تشویق و تنبیه برای جنگ» و... ارائه می‌شوند.
یکی از مهم‌ترین فصول این بخش انواع ازدواج یا نکاح در جاهلیت بحث شده‌اند. نویسنده در این فصل به بررسی نکاح دائم، نکاح متعه، نکاح استبضا (در این نوع نکاح مردی همسر خود را در اختیار مردی که شجاعت، قدرت یا صفت پسندیده دیگری داشت قرار می‌داد، تا همسرش از آن مرد باردار شود و آن‌ها افتخار بزرگ کردن فرزندی از آن مرد را داشته باشند، در این حالت شخص تا وقتی که همسرش از آن مرد باردار نمی‌شد، از او کناره گیری می‌کرد)، نکاح ضیزن یا مقت (منظور ازدواج با زن پدر است)، نکاح بدل (در این حالت دو مرد عرب همسران خود را با همدیگر معاوضه می‌کردند)، نکاح شغار (در این حالت دو سرپرست با مهر قرار دادن دختران‌شان آن دو را به همسری یکدیگر در می‌آوردند. این گونه که یکی از دو نفر به دیگری بگوید دخترم یا خواهرم را به همسری تو در می‌آورم به شرط آنکه تو نیز دختر یا خواهرت را به همسری من درآوری و مهری نیز در میان نباشد. در واقع مهر آن‌ها یکی به جای دیگری است)، ازدواج با محارم، ازدواج همزمان با دو خواهر، ازدواج مشارکتی برادران، ازدواج‌های جمعی یا نکاح رهط و سایر ارتباط‌های جنسی ناروا، پرداخته است.
در این فصل همچنین قوانین مربوط به زنا در دوران جاهلیت، چگونگی فعالیت زنان بدکاره، بهره کشی‌های جنسی از کنیزان، تشخیص پدر زنازاده با استفاده از روش قرعه کشی و... روایت می‌شوند. دو فصل دیگر از این بخش نیز به جایگاه زن در جاهلیت و همچنین پدیده دخترکشی در جاهلیت اختصاص پیدا کرده است.
از دیگر فصول مهم بخش نخست کتاب «اعتقادات و ادیان در عرب جاهلی» است. در این فصل اعتقاد به تناسخ، بت پرستی همراه با شیطان پرستی، اعتقاد عرب‌ها به جن، اعتقاد به قول ستاره شناسان، فرشتگان دختران خدا از مادران جنی، اعتقاد به قول بیابانی و... بحث و بررسی شده است. «چگونگی رواج بت پرستی در عربستان» نیز فصل بعدی این بخش است. بحث درباره «ازلام» و کاربردهای آن فصل دیگری از این بخش را تشکیل می‌دهد. ازلام تیرهاى هم‌اندازه نشان‌دار و نوشته‌دارى بودند كه عرب جاهلى از آن‌ها در قمار، قرعه، آگاهى از آینده و تعیین نیک و بد كارها استفاده مى‌كرد.
فصل دیگری از این بخش نیز به بررسی و علت سیر نزولی اعتقاد به آیین ابراهیمی در عرب جاهلیت اختصاص پیدا کرده است. نویسنده در این فصل به یکتاپرستان عرب، شجره نامه قبیله قریش، حرم دانستن شهر مکه، اعتقادات باقیمانده از سنت ابراهیمی و مساله ماه‌های حرام در دوره جاهلی پرداخته است.
در ادامه این مبحث نویسنده فصلی را نیز به «جاهلیت و مناسک حج اختصاص داده است. نمونه‌های از اعمال حج در جاهلیت، تلبیه در جاهلیت، خرافات و انحرافات راه پیدا کرده به مناسک حج، طواف برهنه و مشارک بت‌ها در مناسک حج از نکاتی تاریخی است ایماندوست به آن‌ها پرداخته است. درباره تلبیه باید گفت که این از واجبات احرام در حج و عمره است که با گفتن جمله‌های خاص شامل «لَبَّیک» انجام می‌شود. تلبیه پاسخ بندگان به ندای خداوند در آزادی احرام‌گزاران از آتش یا پاسخ بندگان به ندای حضرت ابراهیم (ع) که به فرمان خداوند مردم را به حج فراخواند و تجدید عهد بندگی با خداست، اما اعراب جاهلی تلبیه پیامبران خداوند را تحریف کرده و به صورتی شرک‌آلود درآوردند. بر اساس منابع تاریخی و همچنین پژوهش‌های عصر جدید هر یک از قبایل گوناگون جزیرة العرب از جمله تمیم، ربیعه، اسد، غطفان و قریش تلبیه‌ای خاص داشت. برای نمونه، تلبیه قریش چنین بود: «لَبَّیکَ الّلهُمَّ لَبَّیکَ؛ لَبَّیکَ لا شَریکَ لَکَ الّا شَریکٌ هُوَ لَکَ تَملِکُهُ وَ ما مَلَکَ». دیگر قبایل نیز برای هر یک از بت‌های مشهور خود تلبیه‌ای ویژه داشتند.
نویسنده در دو فصل انتهای از بخش نخست کتاب به برخی دیگر از باورهای خرافی عصر جاهلیت و همچنین مساله فخرفروشی در اعراب که بیشتر بر پایه شعر و شاعری صورت می‌گرفت، پرداخته است. سنت شاعری در عرب جاهلیت بسیار درخشان بود و تفاخر عرب بجز جنگاوری در سرودن نیز مطرح می‌شد. شعرخوانی در بازار عکاظ مکه بسیار رواج داشت.
مباحث بخش دوم کتاب با بعثت پیامبر آغاز شده و از نظر روایت تاریخی به هجرت به مدینه ختم می‌پذیرد. «حالات پیامبر پیش از بعثت»، «حالات پیامبر همزمان با بعثت و ابتدای بعثت»، «ابلاغ تدریجی برنامه رسالت»، «مرحله اول تبلیغ رسالت»، «مرحله دوم تبلیغ رسالت»، «آزار و شکنجه مسلمانان»، «آزار و شکنجه پیامبر»، «دشمنان آشکار پیامبر»، «دفاع حضرت حمزه از پیامبر»، «پیشنهادهای سازش و مصالحه از طرف قریش»، «تلاش‌های ابوجهل برای بی اثر کردن تبلیغات پیامبر»، «مهاجرت به حبشه»، «محاصره در شعب ابی طالب»، «مرحله سوم ابلاغ رسالت و سفر پیامبر (ص) به طائف»، «تبلیغ در موسم حج»، «بیعت عقبه اول»، «بیعت عقبه دوم»، «خبردار شدن مشرکین از بیعت انصار»، «خوابیدن علی (ع) در بستر پیامبر (ص)»، «اقامت پیامبر (ص) و ابوبکر در غار ثور» و... از جمله مباحث ارائه شده در این بخش است.
بخش سوم کتاب نیز از زمان ورود پیامبر به مدینه النبی تا زمان وفات پیامبر را دربر می‌گیرد. «اوضاع مدینه پیش از اسلام»، «کوچ قبایل اوس و خزرج به مدینه»، «هجرت مسلمانان به مدینه»، «محل سکونت مهاجران در ابتدای هجرت»، «اقدامات اولیه پیامبر (ص) در مدینه»، «پیمان برادری»، «انعقاد پیمان عدم تعارض با یهود» و «عهدشکنی یهود» از فصول مختلف این بخش است.
«سرگذشت یهودیان در رویارویی با مسلمانان» (از جمله سرنوشت قبایل بنی قینقاع و بنی نضیر)، «مسیحیان عربستان»، «انهدام بتخانه‌ها و ریشه کنی بت پرستی»، «حجه الوداع»، «داستان لشکر اسامه» و «روایت مسمومیت پیامبر» از دیگر فصل‌های بخش سوم کتاب است.
نویسنده با این کتاب به خوبی توانسته روایت تاریخی گذار شبه جزیره عربستان و مردمانش از دوره اسطوره‌ای و خرافی به دوره تاریخی و عقلانی را شرح و تبیین کند. بعثت پیامبر مکرم اسلام (ص) آغازگر این گذار بود و عرب پس از آن توانست جامعه‌ای عقلانی را تجربه کند.
ایماندوست نویسنده و پژوهشگر حوزه تاریخ و حدیث است. «درس تقوا: شرح خطبه امیرالمومنین (ع) در وصف متقین»، «آیات ولایت در تفسیر فخررازی» و «حدیث افک: پژوهشی مستند و مستدل» از دیگر کتاب‌های منتشر شده اوست.
نظر شما