سازمان اسناد و کتابخانه ملي ايران در فرآيند تکوين و توسعه خود، دامنه توجه به مطالعات تاريخي را به طور عام و تاريخ شفاهي را به طور خاص گسترده‌تر کرده است. سابقه کار در اين حوزه به بهمن‌ماه سال 1371 برمي‌گردد که اداره‌اي به نام « آرشيو شفاهي» در مديريت خدمات آرشيوي اين نهاد آغاز به کار کرد و پس از آن کوشش شد تا بر پايه سه موضوع افراد، رخدادها و نهادهاي موثر در تاريخ معاصر ايران مصاحبه‌هاي کارشناسانه به انجام برسد.
حاصل کار تا کنون بيش از دو هزار و 500 ساعت مصاحبه با 620 شخصيت تاثيرگذار تاريخي است که بخشي از آن‌ها در قالب کتاب‌هاي مستقل يا فصل‌نامه گنجينه اسناد منتشر شده است.
پروژه تاريخ شفاهي و تصويري ايران ماحاصل تلاش 14 ساله
«پروژه تاريخ شفاهي و تصويري ايران در عصر پهلوي دوم» مهمترين و بزرگترين پروژه تاريخ شفاهي ايران در نوع خود و مجموعه‌اي از ده‌ها گفت‌وگوي پژوهشي با تصميم‌سازان و بازيگران اصلي عصر پهلوي دوم است که پس از حدود 14 سال پيگيري و تلاش، در خلال صدها ساعت مصاحبه صوتي و تصويري و گردآوردن دانه به دانه هزاران سند تاريخي گنجينه بي‌نظير و دست اولي از تجارب، کاميابي‌ها و ناکامي‌هاي حکومتداري در ايران تبديل شده است.
کتاب «فرماندهی و نافرمانی» عنوان دومین جلد از مجموعه تاریخ شفاهی و تصویری ایران معاصر است که به گفت‌وگو و مصاحبه با سپهبد عبدالله آذربرزین از رجال سیاسی حکومت پهلوی اختصاص یافته است. آذربرزین جانشین و معاون عملیاتی و فرماندهی نیروی هوایی رژیم پهلوی را به عهده داشته و مدت کوتاهی هم پس از پیروزی انقلاب اسلامی به سمت فرماندهی نیروی هوایی منصوب شد.
«فرماندهی و نافرمانی» راوی حوادث دوره پهلوی اول و دوم
گفت‌وگو با عبدالله آذربرزین در خلال چندین جلسه مصاحبه در سال 1388 در کالیفرنیای آمریکا، روایت دسته اولی از مشاهدات وی در مباحثی چون پیشینه نظامی پدرش در حکومت رضاشاه، وضعیت ایران قبل از کودتای رضاشاه، آموزش اولین دوره خلبانی در ایران، ساختار اداری و ترفیعات و ضداطلاعات و فرماندهان نیروی هوایی، واحد پروازهای شناسایی، عملیات مخفیانه هواپیماهای جنگنده ایران، نگرانی اسرائیل و آمریکا از توافق ایران و عراق در الجزایر، نحوه مدیریت شاه در برخورد با فرماندهان عالی ارتش، خریدهای نیروی هوایی، شوروی و انگلیس و آموزش خلبانان در این کشورها، نقش و جایگاه مستشاران خارجی در ارتش، خروج شاه از کشور و عملیات محرمانه برای بازگشت وی، انتصاب به فرماندهی نیروی هوایی پس از انقلاب و... است.
در بخشی از متن این کتاب آمده است: «ازهاری هم آمد نشست. طرف چپش ده نفر سپهبد نشسته بودند. این طرف هم فرماندهانی نشسته بودند و من هم نشسته بودم. بدره‌ای بود، من بودم، خسروداد بود و تیمسار حبیب‌اللهی بود. ایادی شروع کرد صحبت کردن. من را نشان داد و گفت: اگر این آذربرزین به من هواپیما بدهد، از آنجا برنج می‌آورم و از هندوستان چای می‌آورم و حتی می‌توانم برای آن‌ها لباس و همه چیز از خارج وارد کنم. من دیدم اگر ولش کنیم، اصلا می‌رود سراغ مرغداری... من هم گفتم تیمسار یا نامه را درست نخوانده‌اید یا اینکه نمی‌توانید جلسه را اداره کنید. منِ سپهبد، چشمم کور، می‌روم برنج را از بازار آزاد می‌خرم. آخر الان که تمام تهران دارد در آتش می‌سوزد، مجسمه را دارند پایین می‌کشند و روی در و دیوارها بد و بیراه می‌نویسند، شما چطور به این سپهبد اجازه می‌دهید همه فرماندهان را جمع کنند، اینجا به روضه او راجع به سهمیه برنج سپهبدها گوش کنند؟»
«طوفانیان تلفن را برداشت و به ربیعی گفت: شما یک هواپیما بفرستید بمباران کند. ربیعی هم گفت: کجاست و فلان؟ گفتم: میخواهی چه کار کنی؟ میخواهی در شهر بمب بیندازی؟ آن‌هایی که روی زمین ایستاده‌اند نتوانستند از آنجا حفاظت کنند. مگر بمب، نارنجک است؟ اگر آقای طوفانیان بلد بود چه کار کند، به جای اینکه به ربیعی تلفن کند، به هوانیروز تلفن می‌کرد که یک هلیکوپتر بفرستید بالا بایستد. هلیکوپتر هم می‌ایستاد آنجا هرکس هم یک قدم بیاید جلو یک گلوله می‌زنند جلویش.»
درباره عبدالله آذربرزین
سپهبد عبدالله آذربرزین (1308 خرم آباد) در یک خانواده نظامی به دنیا آمد. او دوره تخصصی خلبانی و مدرسی این رشته را در آمریکا گذراند و عهده‌دار سمت‌هایی چون فرمانده پایگاه هوایی دزفول، معاونت عملیاتی و جانشین فرمانده نیروی هوایی ارتش شد. او پس از انقلاب در دوره کوتاهی به فرماندهی نیروی هوایی ارتش منصوب و بعد مدتی را زندانی و به توصیه بازرگان آزاد شد و اکنون در بورلی هیلز کالیفرنیا زندگی می‌کند.
چاپ نخست کتاب «فرماندهی و نافرمانی» در 730 صفحه، در قطع رقعی، جلد گالینگور با بهای 35 هزار تومان از سوی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در زمستان 1393 منتشر شده است.
* در این باره بخوانید:
روایت خاطرات سید حسین نصر در «حکمت و سیاست»
نظر شما