به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) کتاب «خدایان شبه‌جزیره» نوشته توفیق الفهد که با ترجمه سیدمحمدحسین مرعشی در انتشارات نگاه معاصر منتشر شده است، تصویر فراگیری که از مقوله جاهلیت اعراب پیش از اسلام در ذهن‌ها شکل گرفته، را به چالش می‌کشد و نظام دینی این دسته از اعراب را تا حد امکان بازسازی می‌کند.
 
نخستین گام در این مسیر، تلاش برای بازشناسی خاستگاه واژه «عرب» است. به گفته نویسنده کهن‌ترین متنی که از این واژه استفاده کرده متنی آشوری متعلق به روزگار پادشاهی به نام شلمنسر است. اما در آن دسته از کتیبه‌های به جا مانده از دوران جاهلیت که به اعتقاد شرق‌شناسان متعلف به «اعراب شمالی» است، نامی از «عرب» نیامده است.

به گفته نویسنده، شاید نخستین و تنها متنی که واژه عرب را بر همه اعراب از قبیل شهرنشین و بادیه‌نشین بار کرده، قرآن است. در قرآن زبان همه اعراب، «عربی» نامیده شده است. هر چند در این کتاب آسمانی نیز عرب گاهی به معنای بیابانگرد به کار رفته است.
 
نویسنده کتاب، توفیق الفهد در دانشگاه استراسبورگ فرانسه استاد کرسی اسلام‌شناسی بوده و پیش از آن نیز ریاست دانشگاه فرانسوی بیروت را بر عهده داشته است. نام اصلی کتاب «خدایان عربستان مرکزی در آستانه اسلام» است و به اعتقاد نویسنده، این ادیان آن‌گونه که در متون تاریخ‌نگاران ادیان آمده است، مبتنی بر جزمیات نبوده‌اند. بلکه این ادیان نیز مانند دیگر ادیان بر نهادها و احکامی بنیان گذاشته شده‌اند که در تاریخ‌نگاری ادیان، هنگامی که به ادیان شبه جزیره پرداخته می‌شود از نظر دور مانده‌اند.
 
به گفته الفهد، مورخان متقدم اسلامی نظیر شهرستانی و مسعودی اعتقاد دینی اعراب را به دو دسته معطله و محصله تقسیم می‌کردند. برخی از معطله منکر معاد جسمانی و زندگی اخروی بوده‌اند و برخی دیگر از این گروه نیز اگرچه معتقد به زندگی اخروی و وجود پروردگار بوده‌اند، اما رسالت پیامبران را انکار می‌کرده‌اند. معطله‌ای که به معاد جسمانی باور نداشته‌اند به نوعی از تناسخ اعتقاد داشته‌اند که به ویژه پس از مرگ‌های سخت رخ می‌داده است. به اعتقاد آنان پس از چنین مرگ‌هایی از خون، مغز و دیگر قسمت‌های بدن پرنده‌ای به نام هامَه پدید می‌آید که هر سه سال یک‌بار به مدفن جسد بازمی‌گردد. از سوی دیگر برخی از کسانی که امکان فرستادن رسول از جانب خدا را نفی می‌کردند به وجود فرشتگان اعتقاد داشتند. در میان معطله حتی کسانی نیز وجود داشته‌اند که گرایش‌هایی به ادیانی مانند یهودیت، مسیحیت و صابئین از خود بروز می‌داده‌اند.
 
یکی از پرچالش‌ترین مباحث درباره اعراب پیش از اسلام که محل اختلاف بسیاری از مورخین بوده است، مقوله زنده به گور کردن دختران است. توفیق الفهد در کتاب خدایان شبه جزیره به این موضوع نیز پرداخته و روایت قرآن از این مقوله را تایید کرده است. قرآن در بخش‌های مختلف خود و از جمله در آیات 58 و 59 سوره نحل، آیه 31 سوره الاسراء، آیه 151 سوره انعام و آیات 8 و 9 سوره تکویر به مقوله زنده‌ به گور کردن دختران می‌پردازد و مقولاتی نظیر شرمساری از تولد فرزند دختر و نیز فقر را از جمله دلایل میل اعراب به زنده به گور کردن دختران معرفی می‌کند.    
به گفته الفهد، دلایل و شیوه زنده به گور کردن از منظر تاریخی چندان آشکار نیست و این به دلیل پراکندگی متون به جای مانده در این زمینه است. اما از همین متون می‌توان پی برد که در میان سامیان باستان و به ویژه کنعانیان رسم قربانی کردن انسان رواج داشته است.
 
از دیگر مباحثی که در کتاب خدایان شبه جزیره به تفصیل به آن پرداخته شده است، مقوله جایگاه آتش در شبه جزیره است. آتش در زیست مردمان آن دیار نقشی پررنگ داشته است و الفهد در کتاب خود ماهیت نقش‌های گوناگون انواع آتش، از جمله آتش مزدلفه، آتش استسقاء یا طلب باران، نار الطرد یا آتش از خود راندن که پس از رفتن مهمانی ناخوشایند برافروخته می‌شده تا او هرگز بازنگردد و همچنین نارالقری یا آتش مهمان‌نوازی که به ویژه در زمستان برافروخته می‌شد تا مسافران در راه مانده را نجات دهد؛ آتش جنگ و آتش فدیه، آتش پیمان، آتش خیانت که در کوهستانی که تا مِنا امتداد داشت برافروخته می‌شد و همراه با برافروخته شدن آن به آواز بلند خبر پیمان‌شکنی کسی نسبت به دیگری را اعلام می‌کردند و آتش‌های دیگری از این دست که در زمان‌ها و مکان‌های مختلف برافروخته می‌شد را بیان کرده است.
 
توجه به اخترشناسی در میان اعراب نیز از دیگر مقولاتی است که در این کتاب به آن پرداخته شده است. به گفته نویسنده مستشرقان در ابتدا درباره نوع توجه اعراب به ستاره‌ها دچار اشتباه شده‌اند، تا آنجا که برخی از آنها بسیاری از اعراب را ستاره‌پرست معرفی کرده‌اند.
 
در فصل دوم کتاب، نویسنده تلاش می‌کند تا فهرستی از نام‌های خدایان شبه جزیره عربستان ارائه دهد. بر مبنای تحقیقات او که به ویژه مبتنی بر کتاب الاصنام نوشته ابوعثمان جاحظ است، بیش از نود خدا در شبه جزیره عربستان شناسایی شده‌اند و فهرست الفبایی نام آنها در کتاب ذکر شده است.
 
فصل سوم کتاب نیز به حرم‌های شبه جزیره اختصاص یافته است. مشهورترین این حرم‌ها کعبه است اما غیر از کعبه، سه حرم دیگر که عبارت بوده‌انداز بُسّ (که حرم بت معروف عزی بوده است)، دوار و رَبّ نیز وجود داشته‌اند. به این جز این حرم‌ها، حرم‌های بدوی نظیر «مشاعر»، «انصاب»، «مواقف»، «مناسک» و «جمرات» و... نیز در شبه جزیره وجود داشته‌اند.
 
کتاب «خدایان شبه جزیره» که بر تحقیقات پژوهشگران غربی و اسلامی درباره شبه‌جزیره عربستان تکیه دارد، مبتنی بر داده‌های تاریخی و باستان‌شناختی معتبری است که در آثار پیش از این کتاب کمتر مورد توجه بوده‌اند.

آثاری که پیش از این کتاب به مقوله تاریخ شبه جزیره پیش از اسلام پرداخته‌اند به طور عمده بر متون دوران‌های اولیه اسلامی مبتنی بوده‌اند اما دستاوردهای باستان‌شناختی در حوزه شبه جزیره اکنون درهای بسیاری را برای تحقیق در زمینه دوران جاهلیت گشوده است که در این کتاب مورد توجه بوده‌اند. اما آنچه گفتنی است، این است که حتی این کتاب نیز پاسخگوی تمامی ابهامات در زمینه تاریخ عصر جهالیت نیست. بی‌شک بر مبنای تحقیقات باستان‌شناختی و بازخوانی متون به جا مانده از دوران جاهلیت و نیز متون صدر اسلام بر مبنای روش‌های جدید تحقیق می‌شود دستاوردهای فراوانی در زمینه شناخت تاریخ عصر جاهلیت به دست آورد. تاریخی که شناخت آن در زمینه شناخت تاریخ اسلام بسیار مهم و اثرگذار است.
 
کتاب «خدایان شبه جزیره» نوشته توفیق الفهد را سیدمحمدحسین مرعشی به فارسی ترجمه کرده است و چاپ اول آن را انتشارات نگاه معاصر در 256 صفحه و با قبمت چهل و پنج هزار تومان در سال 1398 منتشر کرده است.