به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، نمودارهای نشر در 40 سال اخیر نشان‌دهنده فراز و فرودهایی در دوره‌ها و دولت‌های مختلف است؛ که از جمله این موارد می‌توان به نمودار مقایسه‌ای چاپ اولی‌ها و تجدید چاپی‌ها اشاره کرد.

در این میانه، اگر افزایش عناوین کتاب به منزله افزایش تولیدات فرهنگی و علمی باشد اما تجدید چاپ شدن کتاب‌ها بیانگر تعمق بیشتر جامعه بر این تولیدات و البته رسیدن به اقتصادی پایدار در صنعت نشر است.



وجود توازن در صنعت نشر و توجیه فاصله بین تولید عناوین جدید و تجدید چاپ شدن آن‌ها، از جمله مسائلی است که ایبنا در سلسله گفت‌وگوهایی با اهالی نشر و کارشناسان این حوزه آن را دنبال می‌کند.

نمودار بالا نشان می‌دهد که در سال‌های اخیر فاصله کتاب‌های چاپ اولی از تجدید چاپی‌ها زیاد شده و علی‌اصغر سیدآبادی؛ مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در امور برنامه‌ریزی و مدیرکل پیشین دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی فرهنگی و کتابخوانی معتقد است گشایش در فضای ممیزی، تاثیرات اجتماعی و پدیده هایی مانند چاپ زیرزمین کتاب در ایجاد این وضعیت، نقش داشته است.

سیدآبادی با بیان اینکه برای رسیدن به یک تحلیل جامع، به داده‌های بیشتری؛ از جمله اطلاعات نشر در موضوعات و گروه های مختلف مثل ادبیات، علوم انسانی، کودک و نوجوان، کمک‌درسی و ... نیاز داریم، درباره نمودار چاپ اولی‌ها و تجدید چاپی‌ها گفت: اگر به مقاطع ابتدایی این نمودار توجه کنیم، می‌بینیم که در برخی سال‌ها بین چاپ اولی‌ها و تجدید چاپی‌ها فاصله افتاده است. مثلا در دوره اصلاحات؛ نمودار چاپ اول کمی بالاتر است اما در دوره محمود احمدی‌نژاد، معادله برعکس شده و چاپ اولی‌ها پایین‌تر از تجدید چاپی‌ها قرار می‌گیرد.

گشایش در دوره اصلاحات و رونق بازار کتاب
وی در تحلیل این دوره اصلاحات (از 76 تا 84) توضیح داد: با گشایش‌های نسبی که در دوره اصلاحات ایجاد شد، بسیاری از کتاب‌هایی که پیش از آن امکان نشر نداشتند، منتشر شدند. از طرف دیگر بازار کتاب و سایر حوزه‌های فرهنگ و هنر رونق قابل توجهی پیدا کرد که بر محصولات فرهنگی اثرگذار بود.

سیدآبادی افزود: در این ‌دوره نمی‌توانیم زیاد شدن آمار چاپ اولی‌ها را به منزله ضعف در تجدید چاپ تلقی کنیم. اگر به نمودار توجه کنید؛ می‌بینید که با وجود پیش‌گرفتن آمار چاپ اولی‌ها در این دوره، تجدید چاپی‌ها هم رشد داشته‌اند؛ و این یعنی به‌طور کلی بازار کتاب در این دوره، رونق داشته است.

ممیزی‌های سخت‌گیرانه و کاهش چاپ اولی‌ها
این نویسنده و پژوهشگر نشر در ادامه به آمارهای نشر در دولت‌های نهم و دهم(از 84 تا 92) پرداخت و گفت: بررسی این نمودار در دوره ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد، نشان‌گر پیشی‌گرفتن تجدید چاپی‌ها از چاپ اولی‌ها است که به دلیل سختگیری در ممیزی و همینطور ایجاد رکود در بازار کتاب رخ داده است. در واقع؛ در این دوره، بیشتر با افت چاپ اولی‌ها مواجهیم و نه با رشد چشمگیر تجدید چاپی‌ها.

مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در امور برنامه‌ریزی درباره تاثیر ممیزی بر وضعیت نشر در این دوره، توضیح داد:‌ سختگیری در ممیزی، هم روی تعداد مجوزها و انتشار کتاب‌های تازه تاثیر می‌گذارد و هم تاثیرات روانی فراوانی بر جامعه خواهد داشت؛ به‌طوری که مردم دیگر سراغ کتاب نمی‌روند.

دولت امید و کاهش تجدید چاپی‌ها
سیدآبادی ادامه داد: بعد از دولت‌های نهم و دهم؛ دوباره شاهد گشایش‌های نسبی هستیم که باعث افزایش تعداد چاپ اولی‌ها شد. از لحاظ روانی نیز شاهد ایجاد اشتیاق‌ در جامعه و توجه به حوزه فرهنگ و هنر بودیم. شرایط در این دوره را می‌توان تا حدی به شرایط در دوره اصلاحات شباهت داد؛ با این تفاوت که در این دوره به موازات افزایش آمار چاپ اولی‌ها، شاهد پایین آمدن آمار کتاب‌های تجدید چاپی و کاهش رشد نموداری آن در سال‌های اخیر بوده‌ایم.

وی با بیان اینکه عقب ماندن سیر تجدید چاپ کتاب‌ ازچاپ اولی‌ها، دلایل اصلی و فرعی مختلفی می‌تواند داشته باشد، گفت: اولین هعامل تاثیرگذار در این وضعیت، تنگناهای اقتصادی است که طبیعتا بر تمام بازارها تاثیر می‌گذارد و در حوزه نشر نیز با افزایش قیمت کاغذ و ملزومات چاپ، خود را نشان داده است.
 
چاپ زیرزمینی یا همان «قاچاق کتاب»
این فعال حوزه کتاب‌وکتابخوانی افزود: اما دومین عامل که به نظرم بسیار موثر بوده، پدیده چاپ زیرزمین (به‌اصطلاح قاچاقِ کتاب) است که در آن، کتاب‌های دارای مجوز، مورد سوءاستفاده سودجویان قرار می‌گیرند و به طور موازی منتشر می‌شوند. توجه داشته باشید آن دسته از کتاب‌هایی که مجوز نشر ندارند و به شکل غیرقانونی منتشر می‌شوند، موضوع بحث ما نیستند.

وی ادامه داد:‌ متاسفانه در سال‌های اخیر، عمده کتاب‌هایی که بیش از سه نوبت چاپ داشته، مورد توجه فعالان چاپ زیرزمینی (قاچاقچیان کتاب) قرار گرفته و کپی شده‌اند. در واقع ما شاهد چاپ انبوهی از کتاب‌ها به شکل غیرقانونی هستیم که طبیعتا در آمارهای رسمی نشر ثبت نمی‌شوند.

سیدآبادی گفت: مسلما چاپ‌های غیرقانونی و زیرزمینی، روی تجدید چاپ‌ شدن رسمی و قانونی کتاب‌ها از سوی ناشرانشان تاثیر می‌گذارد؛ مثلا اگر قرار باشد کتابی به چاپ دهم برسد، با ورود چاپ زیرزمین و ارائه غیرقانونی نسخه‌های آن در بازار، در چاپ سوم و چهارم می‌ماند.
وی اضافه کرد: کشف انبار کتاب‌های غیرقانونی که در ماه‌های اخیر از سوی اتحادیه ناشران و کتاب‌فروشان تهران و همکاری نیروهای انتظامی و قضایی صورت می‌گیرد، نشان‌دهنده فعالیت گسترده چاپ زیرزمینی کتاب‌ در سال‌های اخیر است. آنطور که عنوان می‌شود؛ گاهی شمارگان کتاب‌های مکشوفه در برخی از انبارها، بیشتر از شمارگان کل کتاب‌هایی است که خودِ ناشر در طول چند نوبت، چاپ کرده است.

مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در امور برنامه‌ریزی خاطرنشان کرد: بنابراین گسترش پدیده چاپ زیرزمینی کتاب، روی کاهش آمار تجدید چاپی‌ها تاثیر مستقیم و ملموسی گذاشته است؛ چراکه کتاب‌های زیرزمینی ضرورت پرداخت بسیاری از هزینه‌ها را ندارند و به مراتب ارزان‌تر از کتاب‌های اصلی به مشتریان ارائه می‌شوند و از این حیث نظر مخاطبان را بیشتر به خود جلب می‌کنند.

خرید‌های دولتی؛ و میل به چاپ عناوین تازه
سیدآبادی درپاسخ به این سوال که چرا ناشران به جای انتشار مثلا 10 عنوان کتاب در سال و رساندن آن‌ها به چاپ‌های بعدی، به سمت انتشار مثلا20 عنوان کتاب که از چاپ اول فراتر نمی‌روند، رفته‌اند، گفت: این مساله هم دلایل مختلفی می‌تواند داشته باشد. یکی از این دلایل که من می‌شناسم، خرید‌های دولتی است که برای تجهیز کتابخانه‌های عمومی، دانشگاه‌ها، مدارس، پژوهشگاه‌ها و... انجام می‌شود.

وی افزود: می‌دانید که خرید‌های دولتی فقط به کتاب‌های چاپ اول اختصاص دارد و این مساله باعث می‌شود که ناشران به بالابردن تعداد عناوین، علاقه نشان دهند زیرا در اینصورت، شانس بیشتری برای منتفع شدن از خرید‌های دولتی دارند.

این پژوهشگر اضافه کرد: به عبارت دیگر ناشران به این بازار حاضر و آماده که ورود به آن، چندان کار دشواری هم نیست، فکر می‌کنند. خصوصا که خریدهای دولتی در نسخه‌های بالا انجام می‌شود که نسبت به فروش کتاب به صورت تک جلدی در بازار و کتاب‌فروشی‌ها که معمولا ماه‌ها زمان می‌برد، برای ناشران رضایتبخش‌تر است.

وی خاطرنشان کرد: در مجموع می‌توان گفت میل ناشران به بهره‌مندی از خریدهای دولتی، آن‌ها را به انتشار عناوین تازه ترغیب می‌کند و این مساله نیز در ادامه مسائلی که پیشتر به آن‌ها اشاره کردم، در افزایش آمار چاپ اولی‌ها در سال‌های اخیر، بی‌تاثیر نبوده است.

معیار حضور در نمایشگاه‌ها و کتابسازی
این نویسنده در ادامه به نقش نمایشگاه‌های کتاب اشاره کرد و گفت: مساله بعدی، مساله حضور در نمایشگاه‌های کتاب است که معیار انتخاب ناشران در این حضور‌ها، تعداد عناوین است و از آنجایی که حضور در نمایشگاه‌های کتاب تهران و سایر استان‌ها امکان فروش مستقیم کتاب را به ناشران می‌دهد، تمایل به حضور در نمایشگاه ها هم در بالا رفتن آمار چاپ اولی‌ها تاثیر گذار بوده است.

وی افزود: در این حوزه البته آسیب‌های دیگری مانند کتابسازی هم مطرح می‌شود که باید به شکل مجزا و در جای خودش مورد بررسی قرار بگیرد.
 
سیدآبادی تاکید کرد: با این حال؛ همانطور که گفتم برای تحلیل‌های دقیق‌تر، به آمارهای تفکیکی در حوزه‌های مختلف نیاز داریم تا ببینیم کدام بخش بیشتر متاثر بوده است. مثلا فکر می‌کنم شرایط در حوزه‌های کودک و نوجوان و کمک‌درسی باید متفاوت باشد و بیشتر از سایر حوزه‌ها، توازن حفظ شده باشد.