طبق این نمودار تعداد ناشران در سال ۱۳۵۷ کمتر از ۵۰۰ ناشر فعال بوده است و اغلب ناشران کم‌کار بوده‌اند. در دولت سوم و سال‌های ۱۳۶۳ این نمودار رشد داشت و به ۵۰۰ ناشر فعال رسید اما در اوایل دولت چهارم این تعداد بار دیگر کاهش پیدا کرد. پس از آن در پایان سال‌های دولت پنجم این تعداد رشد کرد و تا حدود ۸۰۰ ناشر افزایش یافت.
نگاهی به این نمودار نشان می‌دهد که با شروع فعالیت دولت هفتم در سال ۱۳۷۶ تعداد ناشران رشد بسیار زیادی داشت. این رشد در دولت هشتم، نهم و دهم هم ادامه یافت.
در این زمینه با محمدرضا توکل صدیق؛ نایب‌رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران درباره دلایل افزایش تعداد ناشران در چهار دهه اخیر صحبت کردیم. او در این زمینه با اشاره به تاریخ چهل سال اخیر صنعت نشر، گفت: قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، نشر ما به دنبال توسعه کتابفروشیها شکل گرفت و خیلی از ناشران قدیمی، در اصل کتابفروشانی بودند که برای تامین کتاب‌های خود به سمت نشر گرایش پیدا می‌کردند و معمولا بیشتر آن‌ها ناشر–کتابفروش بودند.
وی افزود: در آن دوره به معنای کنونی دفتر نشر کمتر داشتیم که دستی در فروش کتاب نداشته باشند. تعداد آن‌ها محدود بود، زیرا جامعه ما توسعه‌یافته نبود و به مرور درگیر توسعه شد. همچنین در آن دوره بنگاه‌های بزرگ نشر مثل امیرکبیر، علمی‌ها و... که ریشه‌های عمیقی در حوزه نشر داشتند، شکل گرفتند.
توکل با بیان اینکه در آن دوران، مخاطبان کتاب نیز قشر تحصیلکرده روشنفکر بود، گفت: در آن بازه زمانی، درصد تحصیل‌کرده‌ها در کشور پایین بود و ساواک و رژیم پهلوی محدودیت‌هایی مثل سانسور شدید و نظارت روی کتاب اعمال می‌کردند و سخت‌گیرانه رفتار می‌شد؛ به طوری که خیلی از کتاب‌ها و نشریات در چاپخانه‌ها توقیف می‌شدند.
وی تاکید کرد: انقلاب اسلامی ایران تحول بزرگی در جامعه بود که بیداری و آگاهی را در همه اقشار به وجود آورد. به طور طبیعی بعد از هر تحولی میل به دانستن و آگاهی افزایش پیدا می‌کند، شعار انقلاب ما نیز انقلاب فرهنگی بود و رهبران آن نیز همگی از افراد فرهنگی، فرهیخته و اهل کتاب، حوزوی یا دانشگاهی بودند. در نگاه کلی می‌توان گفت پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، میل به کتابخوانی در جامعه افزایش پیدا کرد.
انقلاب و انفجار در حوزه نشر و مطبوعات
توکل در بخش دیگر صحبت‌های خود با بیان اینکه با افزایش میل به کتابخوانی، تیراژ کتاب‌ها افزایش پیدا کرد، یادآور شد: افزایش تیراژها به‌گونه‌ای بود که از کتاب‌های برخی نویسندگان مثل دکتر شریعتی، دکتر مطهری و آیت‌الله بهشتی در سال‌های 57 تا 59 حدود 100 هزار نسخه منتشر می‌شد. کم‌کم ناشران دیگر هم به این عرضه وارد شدند که این آمار و ارقام و تحول چشم‌گیری در صنعت نشر کشور به شمار می‌آمد.
وی ادامه داد: در این میان گروه‌های سیاسی مختلفی در حوزه نشر فعالیت داشتند که روشنفکران جامعه بودند. حتی آثار متفکران و سیاسیون نیز در قالب کتاب‌های گروه‌های چپ‌گرا با تیراژ‌های وسیع چاپ می‌شد. می‌توان گفت ما در فاصله سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران شاهد انفجار درحوزه نشر، رسانه و مطبوعات بودیم اما منازعات و تنش‌هایی که پس از انقلاب در گروه‌های سیاسی شکل گرفت، به بدنه نشر هم سرایت پیدا کرد.
توکل اما به آسیب‌های ورود سیاسیون به حوزه نشر هم اشاره و عنوان کرد: به دلیل اینکه خیلی از جریان‌های سیاسی در حوزه نشر هم فعال بودند، در ابتدای دهه 60 به دنبال بحث‌ها و درگیری گروه‌های مختلف سیاسی، ضربه‌های زیادی به بنگاه‌های نشر که به نوعی به این جریان‌ها وابسته بودند، خورد و رکودی نیز در حوزه نشر به وجود آمد.
ناشران دولتی و رقابت ناعادلانه
توکل درباره ورود ناشران دولتی به عرصه نشر نیز توضیح داد: در دهه 70 شاهد به وجود آمدن پدیده ناشران دولتی بودیم، زیرا حاکمیت یک رسالت فرهنگی احساس می‌کرد و در قانون اساسی این رویکرد، مشخص و بارز بود. به همین دلیل یک جریان وسیع دولتی در حوزه نشر به وجود آمد؛ چراکه نهادهای دولتی احساس می‌کردند نشر، حوزه حساس و مهمی است و دولت وظیفه دارد به این حوزه وارد شود و در آن سرمایه‌گذاری کند.
وی افزود: اینکه در نمودار شاهد رشد ناشران در برخی دولت‌ها هستیم به این دلیل است که در این دوره‌ها انواع نشرها وابسته به وزارتخانه‌ها و نهادهای دولتی شکل گرفت و شاهد پدیده نشر دولتی به شکل قدرتمند و بزرگ بودیم. اما مساله اینجا بود که ورود دولتی‌ها به حوزه نشر فضا را برای ناشران بخش خصوصی محدود می‌کرد.
توکل با اشاره به محدودیت ناشران بخش خصوصی با ورود ناشران دولتی، گفت: از آنجایی که ناشران دولتی به بودجه‌های دولت و پرقدرت متصل بودند، قوی‌تر شدند اما در مقابل حوزه نشر خصوصی نتوانست در این حوزه جان بگیرد و رشد داشته باشد. در اصل می‌توان گفت نشر دولتی رقیب جدی برای نشر خصوصی شد، به طوری که در تولید و سرمایه‌گذاری نقش بالایی داشت و در شرایط عرضه و بازارهایی که می‌توانست به صورت انحصاری برای خود ایجاد کند نیز وارد شد.
وی تاکید کرد: از سوی دیگر شاهد بودیم، مدارس به نوعی در اختیار ناشران وابسته به وزارت آموزش و پرورش و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان قرار گرفت و به دلیل جایگاه و مشروعیت خود توانستند منابعی که برای تامین کتاب اختصاص پیدا می‌کرد به خود جذب کنند و این موضوع فضای تنفس را برای نشر خصوصی محدود می‌کردند و فرایند رشد کند شد و در مقابل بخش خصوصی به مرور ضعیف شد.
یارانهها و آسیب‌ها
توکل با بیان اینکه در دهه 70 اعطای مجوز نشر به افراد مختلف محدودیت داشت، گفت: مجوز نشر به سادگی به افراد داده نمی‌شد، در مقابل افراد زیادی در جامعه بودند که می‌گفتند چرا مجوز نشر به راحتی در اختیار افراد قرار نمی‌گیرد زیرا حق آزادی انتخاب شغل برای همه افراد جامعه محفوظ است و نباید اگر کسانی که توانمندی ورود به حوزه نشر را دارند، بدون دلیل محدود کنیم.
وی ادامه داد: مساله اینجا است که به ساز و کارهای حرفه‌ای در اعطای مجوز توجه نشد، در این زمینه صرفا صلاحیت‌های سیاسی و فرهنگی فرد کافی بود تا مجوز نشر دریافت کند، زیرا فقط در این صورت افراد می‌توانستند بنگاه اقتصادی داشته باشند، درحالی‌که در همه جای دنیا زمانی که می‌خواهید یک بنگاه صنفی راه‌اندازی کنید باید تحت نظر اتحادیه‌‌ها قرار داشته باشید و ساز و کارهای صنفی و حرفه‌ای را رعایت کنید.
توکل با بیان اینکه ورود یارانهها به بازار نشر تبعات مثبت و منفی در صنعت نشر کشور به همراه داشت، افزود: در اواخر دهه 70دولت برای اینکه از فرهنگ حمایت کند، یارانه کاغذ، فیلم و زینک را مدتی در اختیار ناشران قرار داد، ولی این حمایت‌ها موجب شد که برخی از افراد به دنبال مجوز نشر بروند تا بتوانند از یارانهها استفاه کنند و در این دوره شاهد افزایش تعداد ناشران بودیم.
وی یادآور شد: تکثیر بی‌رویه و سریع تعداد ناشران ناشی به این خاطر بود که می‌خواستند از این یارانهها استفاده درست یا غلط کنند. همه این موضوعات موجب شد که هرج و مرجی در صنعت نشر به وجود بیاید، به صورتی که برخی افراد کتابی را با استفاده از یارانهها چاپ می‌کردند ولی نمی‌توانستند کتاب‌ها را بفروشند، در بازار با تخفیف‌های بالا می‌فروختند.
نایب رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران با بیان اینکه نظام تخفیف و قیمت یکی از اهرم‌های مهم برای ثبات نشر هر کشور به شمار می‌آید، گفت: اما در عین حال در جامعه ما نه اتحادیه صنفی از این قدرت برخوردار است و نه نهادهای دیگر به اتحادیه این قدرت را تفویض کرده‌اند که در حوزه قیمت‌گذاری و تخفیف ساماندهی داشته باشد.
پایان یارانه و کوتاهی دست سودجویان
وی با اشاره به تبعات این موضوع، توضیح داد: زمانی که یارانهها قطع شد بسیاری از ناشران به کما رفتند زیرا نمی‌توانستند کتاب منتشر کنند. خوشبختانه با تعطیلی کاغذ یارانه‌ای تعداد زیادی از بنگاه‌های نشر که به دنبال سودجویی بودند، تعطیل شدند.
توکل با بیان اینکه تعداد ناشران فعال در کشور ما بسیار محدود است، گفت: می‌توان ادعا کرد که اکنون در سراسر کشور حدود 2 هزار ناشر فعال داریم که از میان آن‌ها تنها 500 ناشر فعال هستند که سابقه دارند و به صورت حرفه‌ای کتاب منتشر می‌کنند.
به گفته وی، دخالت دولت به صورت حمایتی که طبعا نمی‌توانست عادلانه در حوزه نشر توزیع شود، در بروز وضعیت فعلی حوزه نشر تاثیرگذار بود زیرا برخی افراد سعی می‌کردند ارتباطاتی ایجاد کنند و به جای اینکه از مسیرهای حرفه‌ای برای رشد خود استفاده کنند، کتاب‌هایشان را به‌شیوه‌های مختلف می‌فروختند.
تولید و عرضه در ترازوی نامتوازن
توکل با اشاره به عوامل موثر در رشد تعداد ناشران، گفت: ارائه مجوز بی‌رویه، یارانه کاغذ و یارانه خرید کتاب موجب شد که نشر ما نتواند به سمتی برود که راه برون‌رفت خود از مشکلات را پیدا کند، در حالی که یکی از معضلات بزرگ ما این بود که نشر ما خیلی رشد کرد زیرا سال‌ها یارانهها به تولید داده شد اما توزیع و ویترین ما هیچ رشدی نداشت، بلکه سیر معکوس داشت و شاهد تعطیلی کتابفروشیها بودیم.
وی ادامه داد: من معتقدم آن چیزی که می‌تواند معضل نشر ما را به صورت ریشه‌ای حل کند، توسعه بحث ویترین و فروش است، اگر کتاب به دست مردم برسد و توسط مردم خریداری شود، ناشر هم می‌تواند به حیاتش ادامه بدهد اما در حقیقت ناشرانی در این دوره‌ها داشتیم که به ویترین دسترسی نداشتند اما از طریق دسترسی به نهادها، مراکز و ارگان‌ها و استفاده از یارانهها توانستند به حیات خود ادامه دهند.
توکل با بیان اینکه نشر ما اکنون در حوزه توزیع و عرضه درجا زده و ضعیف شده است، یادآور شد: در یک مثال کلی می‌توان گفت صنعت نشر ما حجم زیادی از ناشر را در دل خود جای داده است، اما کتابفروشیها و ویترین آن بسیار محدود است.
ضعف در شبکه توزیع کتاب
وی تاکید کرد: مشکل دیگر عدم توسعه‌یافتگی شبکه توزیع است، یعنی نه تنها کتابفروشان ما رشد نکردند، بلکه کتابفروشیها هم مدرنیزه نشدند و توسعه پیدا نکردند و متراژهای کوچک جلوی دانشگاه در همان ابعاد و متراژ با شکل قدیمی فعالیت می‌کنند، زیرا در تولید کتاب به دلیل حمایت‌های دولتی شاهد افزایش عناوین بودیم.
این فعال حوزه نشر افزود: از سوی دیگر جایی برای عرضه وجود نداشت، مشکل ویترین و در درجه دوم فعالیت موازی دولت با بخش خصوصی در بخش نشر از بزرگترین معضلات نشر ما به شمار می‌آید.
راه حل نزد فعالان صنعت نشر است
توکل در پاسخ به سوال ایبنا مبنی بر ارائه راهکار برای روند اصلاح کنونی در حوزه نشر نیز گفت: به نظر من امکان اصلاح روند کنونی از بالا وجود ندارد. سال‌ها صبر کردیم تا وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در این کار وارد شود، اما اقدامی نشد و اکنون زمانی است که صنعت نشر خود به مشکلاتش غلبه کرده و راه برون‌رفت خود را پیدا کند.
وی یادآور شد: نهادهای درون‌صنفی که در راس آن اتحادیه ناشران و کتابفروشان قرار دارد و تشکل‌های نشر در بدنه صنف، باید جلو بیایند و این ظرفیت‌ها را فعال کنند، در برخی شرایط بحران دولت باید کمک کند تا نشر زمین نخورد و تعادل و ثبات در این زمینه حفظ شود، مثل الان که جنگ اقتصادی داریم و شرایط کلی کشور نابسامان است. همچنین در بحث کاغذ و مواداولیه کتاب مشکل وجود دارد و دولت باید وارد شود.
سپردن تمدید پروانه‌ها به اتحادیه
وی با اشاره به دیگر راهکارهای پیشنهادی در این حوزه، گفت: اگر قرار است مجوز نشر تمدید شود، ساز و کار حرفه‌ای باید رعایت شود. یکی از پیشنهاداتی که به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دادیم این بود که همه اول باید عضو اتحادیه صنفی شوند، شرایط فعالیت صنفی داشته باشند و بعد پروانه خود را تمدید کنند. این موضوع موجب می‌شود بسیاری از فعالیت‌های حوزه نشر حرفه‌ای شود.
توکل در این زمینه توضیح داد: زمانی که یک ناشر به صورت حرفه‌ای به کار وارد شود، باید برای حضورش در اتحادیه صنفی حق عضویت پرداخت کند، مکان مشخص و تابلو داشته باشد، به بحث بیمه و مالیات وارد شود و به یک‌سری ساز و کارهای حرفه‌ای تن بدهد نه اینکه هر وقت یارانه بود جلو برود و هر وقت نبود عقب‌نشینی کند.
به گفته وی، دو سال پیش آئین‌نامه‌ای در وزارت ارشاد تهیه شد که بر اساس آن ناشران قبل از صدور مجوز باید ابتدا عضو اتحادیه ناشران شوند و بعد برای تمدید پروانه بیاید اما هنوز اجرایی نشده است و امیدوارم به زودی اجرایی شود.
نظر شما