به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) همزمان با تجدید چاپ دو جلد نخست از مجموعه ۶ جلدی دانشنامه قرآن‌شناسی، با حجت‌الاسلام اکبر زراعتیان معاون فنی پژوهشکده دانشنامه‌نگاری دینی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، گفتگو کردیم، متن این مصاحبه را در ادامه می‌خوانید؛
*در ابتدا اطلاعاتی اجمالی را از دانشنامه قرآن شناسی را ارائه بفرمائید؟
دانشنامه قرآن‌شناسی، مجموعه دانشنامه‌ای است با ساختار موضوعی، با حدود ۹۰۰ مدخل اصلی که در سه بخش عمده‌ی مباحث پیرامون قرآن، حکمت نظری و حکمت عملی که در دستور کار پژوهشکده دانشنامه نگاری قراردارد که در پایان، مجموعه دانشنامه‌های اقماری، کلان دانشنامه قرآن شناسی را به وجود خواهند آورد.
*سیر تکاملی این دانشنامه به چه صورت است؟
در حال حاضر به فضل الهی دو جلد نخست از دانشنامه علوم قرآن به چاپ رسیده و در اختیار محققان و قرآن‌پژوهان قرار گرفته است. سه جلد بعدی این مجموعه در اولویت کار قرار دارد و فرایند کار با شتاب و البته با تمرکز بر کیفیت و دقت در مراحل پایانی قرار دارد. البته نکته حایز اهمیت این است که نگارش برخی مقالات گاه با مشکلات و موانعی روبرو می‌شود و همین توقف و تاخیر موجب معطلی کل مجلدات می‌شود.
مجلد ۱ و ۲ که به چاپ رسید توقع درخصوص به پایان رسیدن ۳ جلد بعدی بیشتر شد ولی خب پروسه تولید مقالات از جنس دانشنامه زمان‌بر است چرا که نمی‌توان حتی از کوچکترین ابهام یا نقصی به راحتی عبور کرد و هر مقاله چندین رفت و برگشت را در تمامی فرایند تولید از جمله مصدریابی، غنی‌سازی، ارزیابی، مقابله، ویراستاری و … داشته و با لحاظ اینکه نمی‌توان کیفیت را قربانی سرعت کرد و این از برتری‌های مقالات دانشنامه‌ای نسبت به نمونه مشابه است.
غیر از مجلدات علوم قرآن در دانشنامه‌های دیگر نیزتمامی مجلدات گروه‌های فعال در عرض هم در حال تولید و پیشرفت هستند. در گروه‌هایی چون کلام، تاریخ، حقوق جزا، اخلاق، قرآن و شیعه، قرآن و اهل‌بیت، بر حسب اولویت، اهتمام داریم که مجلدات اول هر گروه مراحل پایانی را طی کرده و به مرحله چاپ برسند.
*در مورد فعالیت‌های در دست اجرای گروه‌های علمی دانشنامه قرآن نیز اجمالاً توضیح بفرمایید.
در این باره لازم به توضیح است که، مقالات از یک مرحله ابتدایی یعنی مدخل‌گزینی شروع می‌شود؛ گروه تخصصی مداخل مصوب را به تناسب اولویت به محققین واگذار کرده و نویسندگان طرحنامه پیشنهادی خود را به مدیر گروه تحویل می‌دهند. طرحنامه در شورای علمی گروه که متشکل از متخصصین آن رشته هستند مورد بررسی و پس از اصلاحات و نهایی‌شدن به تصویب رسیده و کار جدی نویسنده از همین مرحله به بعد آغاز می‌شود؛ مقاله ابتدایی پس از تحویل نویسنده به وسیله مدیر گروه ارزیابی اولیه و با شیوه نامه نگارش مقاله تطبیق داده می‌شود و بعد از آن دو نفر از متخصصین آن رشته و یک کارشناس علمی ساختاری مقاله را ارزیابی می‌کنند؛ ماحصل تمامی این فرایندها که همگی با دقت و وسواس خاصی صورت گرفته است، به محقق بازگشت داده می‌شود که نکات و اصلاحات درخواستی را اعمال کند پس از این پروسه مقاله مجددا جهت طرح در شورای علمی گروه در اختیار گروه قرار می‌گیرد و در چند جلسه مقاله توسط کارشناسان هر گروه مورد بررسی قرار می‌گیرد و مصوبات این جلسات توسط دبیران گره‌ها تجمیع و به مؤلف اعلام می‌شود این ریزبینی‌ها و دقت‌های موشکافانه توسط متخصصین و رفت و برگشت‌های مقاله بین گروه و مؤلف موجب تمایز و برتری مقالات از جنس دانشنامه می‌باشد . پس از نهایی شدن مقاله از نظر گروه مربوطه، کار در اختیار واحد علمی فنی قرار خواهد می‌گیرد تا مقبولیت آن بررسی شود؛ از جمله این بررسی ها می‌توان به غنی‌سازی محتوایی و ساختاری و مصدریابی منابع و استنادات اشاره کرد که در هر یک از فرایندها چنانچه نقص یا ابهامی موجود باشد برطرف می‌شود ـ در نهایت قبل از ارائه مقاله به دبیرخانه شورای علمی دانشنامه ها، بایستی همکاران ویراستار دست به قلم شده و کار را به قلم دانشنامه‌ای برگردانند چرا که برخی محققین به سبک و سیاق دانشنامه تسلط کافی ندارند علاوه بر این لازم است مقالات داری قلم یکسانی باشند چون در مجموعه واحدی تجمیع خواهند شد؛ پس از طی این مرحله مقاله در شورای علمی دانشنامه طرح و با دقت بررسی می‌شود و مصوبات توسط دبیر خانه به گروه‌های مربوطه اعلام و تا پایان کار و اعمال دقیق مصوبات، پی گیری و در نهایت مقاله جهت آماده سازی به واحد علمی فنی تحویل می‌شود. تمامی این مراحل که البته قدری نیز به اختصار گفته شد، در تمامی مقالات انجام می‌پذیرد و همین باعث زمان‌بر بودن حاصل کار دانشنامه‌ای است و در پایان تمامی این مراحل، پروسه گردش مقالات در واحد ویرایش ادبی و صفحه‌آرایی نیز اضافه می‌شود.
*به نظر شما تاثیرگذاری یک دانشنامه بعد از اتمام به چه معیارهایی بستگی دارد؟
درخصوص تاثیرگذاری دانشنامه پس ازتمام، بایستی نکاتی را مدنظر داشت. وقتی دانشنامه دراختیار جامعه علمی قرار می‌گیرد بایستی اطلاع رسانی به نحو مطلوبی درخصوص جامعه هدف صورت پذیرد تا آنها در جریان چاپ و نشر چنین مجموعه ای قرار بگیرند. بنده احساس می کنم که این کار به درستی انجام نمی شود و آنقدری که در تولید کار انرژی و توان گذاشته می شود در مرحله اطلاع‌رسانی کار لازم و کافی صورت نمی گیرد. تجربه دانشنامه فاطمی که دایره‌المعارف بسیار قوی و مستند و منحصربه‌فردی بود شاهد مدعای بنده است و بایستی اطلاع رسانی قوی و البته مستمر صورت بگیرد چرا که ما دائم با طیف جدیدی از محققان و دانش‌پژوهان مواجه هستیم، لذا استمرار در اطلاع رسانی امری ضروری است.
دغدغه بعدی قرار دادن مجموعه در اختیار مخاطب است. با توجه به گرانی کاغذ، دسترسی به کتاب و محصول کاغذی توسط مخاطب دشوار گردیده است،و همه محققان توان پرداخت قیمت روی جلد دانشنامه را نخواهند داشت بنابراین در مرحله اول بایستی به سمت تولید نرم افزار رفت و در عرض تولید نرم افزار، مرحله بعدی بارگذاری و قرار گرفتن مجموعه دانشنامه‌ها در سایت پژوهشگاه است تا علاقه‌مندان بدون دغدغه به آن دسترسی داشته باشند.
*برای اثرگزاری بیشتر آثار در بین مخاطبان چه تدبیری اندیشیده‌اید؟
دانشنامه نگاری خدمتی علمی به جامعه علمی کشور است نه یک کار اقتصادی با نگاه درآمدزایی! لذا باید در بازه زمانی خاص، دسترسی به این منابع و مقالات سهل و با کمترین هزینه ممکن انجام شود.
درخصوص خلأهای موجود در عرصه دانشنامه‌نگاری، می‌توان به مسئله آموزش نگارش مقالات دانشنامه اشاره کرد. بسیاری از هزینه‌های اضافی که بر تولید مقالات دانشنامه‌ای تحمیل می شود از ناحیه نوشته‌های محققانی است که در فضای دانشنامه‌نگاری نیستند. لذا آموزش مستمر دانشنامه‌نگاری در قالب کارگاه‌ی امری ضروری است؛ به عنوان نمونه نویسندگان خوبی که الان در اختیار داریم همان محققانی هستند که در سالیان قبل در کارگاه‌های آموزشی شرکت کرده بودند؛ مقالاتی که از سوی این محققان تولید می‌شود از نظر علمی و هزینه تولید، قابل مقایسه با مقالات دیگر نیست.
دانشنامه قرآن‌شناسی، مجموعه دانشنامه‌ای است با ساختار موضوعی، با حدود ۹۰۰ مدخل اصلی که در سه بخش عمده‌ی مباحث پیرامون قرآن، حکمت نظری و حکمت عملی که در دستور کار پژوهشکده دانشنامه نگاری قراردارد که در پایان، مجموعه دانشنامه‌های اقماری، کلان دانشنامه قرآن شناسی را به وجود خواهند آورد.
*سیر تکاملی این دانشنامه به چه صورت است؟
در حال حاضر به فضل الهی دو جلد نخست از دانشنامه علوم قرآن به چاپ رسیده و در اختیار محققان و قرآن‌پژوهان قرار گرفته است. سه جلد بعدی این مجموعه در اولویت کار قرار دارد و فرایند کار با شتاب و البته با تمرکز بر کیفیت و دقت در مراحل پایانی قرار دارد. البته نکته حایز اهمیت این است که نگارش برخی مقالات گاه با مشکلات و موانعی روبرو می‌شود و همین توقف و تاخیر موجب معطلی کل مجلدات می‌شود.
مجلد ۱ و ۲ که به چاپ رسید توقع درخصوص به پایان رسیدن ۳ جلد بعدی بیشتر شد ولی خب پروسه تولید مقالات از جنس دانشنامه زمان‌بر است چرا که نمی‌توان حتی از کوچکترین ابهام یا نقصی به راحتی عبور کرد و هر مقاله چندین رفت و برگشت را در تمامی فرایند تولید از جمله مصدریابی، غنی‌سازی، ارزیابی، مقابله، ویراستاری و … داشته و با لحاظ اینکه نمی‌توان کیفیت را قربانی سرعت کرد و این از برتری‌های مقالات دانشنامه‌ای نسبت به نمونه مشابه است.
غیر از مجلدات علوم قرآن در دانشنامه‌های دیگر نیزتمامی مجلدات گروه‌های فعال در عرض هم در حال تولید و پیشرفت هستند. در گروه‌هایی چون کلام، تاریخ، حقوق جزا، اخلاق، قرآن و شیعه، قرآن و اهل‌بیت، بر حسب اولویت، اهتمام داریم که مجلدات اول هر گروه مراحل پایانی را طی کرده و به مرحله چاپ برسند.
*در مورد فعالیت‌های در دست اجرای گروه‌های علمی دانشنامه قرآن نیز اجمالاً توضیح بفرمایید.
در این باره لازم به توضیح است که، مقالات از یک مرحله ابتدایی یعنی مدخل‌گزینی شروع می‌شود؛ گروه تخصصی مداخل مصوب را به تناسب اولویت به محققین واگذار کرده و نویسندگان طرحنامه پیشنهادی خود را به مدیر گروه تحویل می‌دهند. طرحنامه در شورای علمی گروه که متشکل از متخصصین آن رشته هستند مورد بررسی و پس از اصلاحات و نهایی‌شدن به تصویب رسیده و کار جدی نویسنده از همین مرحله به بعد آغاز می‌شود؛ مقاله ابتدایی پس از تحویل نویسنده به وسیله مدیر گروه ارزیابی اولیه و با شیوه نامه نگارش مقاله تطبیق داده می‌شود و بعد از آن دو نفر از متخصصین آن رشته و یک کارشناس علمی ساختاری مقاله را ارزیابی می‌کنند؛ ماحصل تمامی این فرایندها که همگی با دقت و وسواس خاصی صورت گرفته است، به محقق بازگشت داده می‌شود که نکات و اصلاحات درخواستی را اعمال کند پس از این پروسه مقاله مجددا جهت طرح در شورای علمی گروه در اختیار گروه قرار می‌گیرد و در چند جلسه مقاله توسط کارشناسان هر گروه مورد بررسی قرار می‌گیرد و مصوبات این جلسات توسط دبیران گره‌ها تجمیع و به مؤلف اعلام می‌شود این ریزبینی‌ها و دقت‌های موشکافانه توسط متخصصین و رفت و برگشت‌های مقاله بین گروه و مؤلف موجب تمایز و برتری مقالات از جنس دانشنامه می‌باشد . پس از نهایی شدن مقاله از نظر گروه مربوطه، کار در اختیار واحد علمی فنی قرار خواهد می‌گیرد تا مقبولیت آن بررسی شود؛ از جمله این بررسی ها می‌توان به غنی‌سازی محتوایی و ساختاری و مصدریابی منابع و استنادات اشاره کرد که در هر یک از فرایندها چنانچه نقص یا ابهامی موجود باشد برطرف می‌شود ـ در نهایت قبل از ارائه مقاله به دبیرخانه شورای علمی دانشنامه ها، بایستی همکاران ویراستار دست به قلم شده و کار را به قلم دانشنامه‌ای برگردانند چرا که برخی محققین به سبک و سیاق دانشنامه تسلط کافی ندارند علاوه بر این لازم است مقالات داری قلم یکسانی باشند چون در مجموعه واحدی تجمیع خواهند شد؛ پس از طی این مرحله مقاله در شورای علمی دانشنامه طرح و با دقت بررسی می‌شود و مصوبات توسط دبیر خانه به گروه‌های مربوطه اعلام و تا پایان کار و اعمال دقیق مصوبات، پی گیری و در نهایت مقاله جهت آماده سازی به واحد علمی فنی تحویل می‌شود. تمامی این مراحل که البته قدری نیز به اختصار گفته شد، در تمامی مقالات انجام می‌پذیرد و همین باعث زمان‌بر بودن حاصل کار دانشنامه‌ای است و در پایان تمامی این مراحل، پروسه گردش مقالات در واحد ویرایش ادبی و صفحه‌آرایی نیز اضافه می‌شود.
*به نظر شما تاثیرگذاری یک دانشنامه بعد از اتمام به چه معیارهایی بستگی دارد؟
درخصوص تاثیرگذاری دانشنامه پس ازتمام، بایستی نکاتی را مدنظر داشت. وقتی دانشنامه دراختیار جامعه علمی قرار می‌گیرد بایستی اطلاع رسانی به نحو مطلوبی درخصوص جامعه هدف صورت پذیرد تا آنها در جریان چاپ و نشر چنین مجموعه ای قرار بگیرند. بنده احساس می کنم که این کار به درستی انجام نمی شود و آنقدری که در تولید کار انرژی و توان گذاشته می شود در مرحله اطلاع‌رسانی کار لازم و کافی صورت نمی گیرد. تجربه دانشنامه فاطمی که دایره‌المعارف بسیار قوی و مستند و منحصربه‌فردی بود شاهد مدعای بنده است و بایستی اطلاع رسانی قوی و البته مستمر صورت بگیرد چرا که ما دائم با طیف جدیدی از محققان و دانش‌پژوهان مواجه هستیم، لذا استمرار در اطلاع رسانی امری ضروری است.
دغدغه بعدی قرار دادن مجموعه در اختیار مخاطب است. با توجه به گرانی کاغذ، دسترسی به کتاب و محصول کاغذی توسط مخاطب دشوار گردیده است،و همه محققان توان پرداخت قیمت روی جلد دانشنامه را نخواهند داشت بنابراین در مرحله اول بایستی به سمت تولید نرم افزار رفت و در عرض تولید نرم افزار، مرحله بعدی بارگذاری و قرار گرفتن مجموعه دانشنامه‌ها در سایت پژوهشگاه است تا علاقه‌مندان بدون دغدغه به آن دسترسی داشته باشند.
*برای اثرگزاری بیشتر آثار در بین مخاطبان چه تدبیری اندیشیده‌اید؟
دانشنامه نگاری خدمتی علمی به جامعه علمی کشور است نه یک کار اقتصادی با نگاه درآمدزایی! لذا باید در بازه زمانی خاص، دسترسی به این منابع و مقالات سهل و با کمترین هزینه ممکن انجام شود.
درخصوص خلأهای موجود در عرصه دانشنامه‌نگاری، می‌توان به مسئله آموزش نگارش مقالات دانشنامه اشاره کرد. بسیاری از هزینه‌های اضافی که بر تولید مقالات دانشنامه‌ای تحمیل می شود از ناحیه نوشته‌های محققانی است که در فضای دانشنامه‌نگاری نیستند. لذا آموزش مستمر دانشنامه‌نگاری در قالب کارگاه‌ی امری ضروری است؛ به عنوان نمونه نویسندگان خوبی که الان در اختیار داریم همان محققانی هستند که در سالیان قبل در کارگاه‌های آموزشی شرکت کرده بودند؛ مقالاتی که از سوی این محققان تولید می‌شود از نظر علمی و هزینه تولید، قابل مقایسه با مقالات دیگر نیست.
نظر شما