خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- ماهرخ ابراهیم‌پور: سی و پنجمین نشست خانه نقد کتاب با بررسی کتاب «خواب آشفته نفت» اثر محمدعلی موحد و با نقادی سیمین فصیحی، استادیار گروه تاریخ دانشکده ادبیات دانشگاه الزهراء و کریم سلیمانی، دانشیار گروه تاریخ دانشکده ادبیات دانشگاه شهیدبهشتی و نویسنده کتاب، محمد علی موحد چهارشنبه دوم اردیبهشت ماه در سرای اهل قلم برگزار شد. در این نشست که دبیری آن بر عهده جمشید کیانفر بود، دکتر مصطفی ملکیان نیز حضور داشت.
 
موحد؛ حقوق و تاریخ را به هم پیوند زده است

سیمین فصیحی به عنوان سخنرانان نخست با اشاره به غنیمت شمردن دیدار استاد موحد گفت: نفت پدیده‌ایی است که پیوند تنگاتنگ با تاریخ معاصر ما دارد، به طوری که بدون شناخت آن بخش بزرگی از تاریخ معاصر ما می‌لنگد و کامل نخواهد بود.
 
وی درباره اهمیت نفت در روند تاریخ ایران اظهار کرد: نفت پدیده مهمی در تاریخ معاصر ما است و با همین عنوانی که استادموحد انتخاب کرده با نام «خواب آشفته نفت» نشان‌دهنده این است که این پدیده تا چه حد خواب راحت از ما در طول تاریخ ربوده و سرشت و سرنوشت تاریخی ما را رقم زده است.
 
استادیار گروه تاریخ دانشکده ادبیات دانشگاه الزهراء بیان کرد: نفت پدیده‌ایی است که از زوایای مختلف می‌توان به بررسی آن پرداخت و یک مقوله‌ایی است که در چند رشته مختلف هم مانند پدیده مهاجرت و هویت از اهمیت برخوردار است و باید از زوایای مختلف آن‌را مورد بررسی و تحلیل قرار داد که یکی از این زوایا از منظر حقوق است که استاد موحد به آن پرداخته است.
 
فصیحی با اشاره به پیوند حقوق و تاریخ در کتاب «خواب آشفته نفت» عنوان کرد: ما در این کتاب به وضوح می‌توانیم پیوند خجسته حقوق و تاریخ را ببینیم. از طرفی این کتاب یکی از منابع عمده تاریخ‌نگاری ما در حوزه نفت را تشکیل می‌دهد و به جرات می‌توانم بگویم با توجه به آثار دیگری که استاد در این حوزه داشتند، وی جایگاه اساسی در تاریخ‌نگاری نفت دارد.
 
«خواب آشفته نفت» یک کشف تاریخی را دربر دارد

وی با اشاره به ویژگی‌های پژوهش‌های موحد گفت: وی در این کتاب حقایق تاریخ نفت را به نگارش درآورده است و ما می‌توانیم وی را در زمره حقایق‌نگاران این حوزه به شمار آوریم که این یکی از امتیازات ویژه این کتاب است. اگرچه زنده‌یاد زهرایی، مدیرنشر کارنامه نیز سهم زیادی در منقح کردن این کتاب داشت. کاغذ و جلدی که برای کتاب به کار رفته، گویای حسن سلیقه و تلاش ناشر آن است. به طوری که کتاب از یک منظر کلی چیزی از لحاظ زیبایی و ظرافت کم ندارد.
 
استادیار گروه تاریخ دانشکده ادبیات دانشگاه الزهراء افزود: این کتاب از لحاظ محتوایی یک برهه از تاریخ معاصر را از منظر حقوقی مورد بررسی همه جانبه قرار داده است. به همین دلیل نگاه حقوقی نویسنده باعث شده که وی تمرکز بیشتری بر روی مذکرات و مفاد قرارداد داشته باشد که این جزء مزایای کتاب نیز به شمار می‌آید. استاد کتاب را بسیار خوب شروع کرده و تاریخچه‌ایی از نفت ایران را ارائه کرده است.
 
فصیحی درباره جایگاه پژوهش و تحقیق دکترموحد عنوان کرد: در بررسی کتاب آن‌چه که در نگاه نخست به ذهن می‌رسد این است که کتاب «خواب آشفته نفت» در این وضعیت آشفته بازار کتابسازی ما چه جایگاهی در تاریخ نفت دارد؟ و چه افزوده‌ایی بر تحقیقات پیشین نفت می‌افزاید؟ از نظر بنده پژوهشی که استاد در این حوزه انجام داده، یک کشف تاریخی است.
 
وی با اشاره به تعریف مورخ بیان کرد: بنده ضمن تاکید برتعریف‌های رایجی که درباره مورخ وجود دارد و آن گزارش و ثبت رویدادهای تاریخی است، معتقدم که کار مورخ در حقیقت کشف یک واقعه تاریخی است. زیرا واقعه یا رویداد اتفاق افتاده و مورخ آن را نمی‌آفریند. بنابراین گاه یک رویداد تاریخی در انبوهی از راست و دروغ‌های تاریخ پنهان شده و آن‌چه که یک مورخ یا محقق در حوزه تاریخ می‌تواندانجام بدهد کشف آن رویداد است.
 
لغو قرارداد دارسی یک سناریوی از پیش تعیین شده بود؟

استادیار گروه تاریخ دانشکده ادبیات دانشگاه الزهراء افزود: منظورم از کشف به این معنی نیست که پدیده جدیدی در تاریخ نفت به میان آمده، از طرفی صحبت کردن درباره قرارداد دارسی، کودتا، قرارداد1919 و پدیده نفت مطلب جدیدی نیست. اینها رویدادهایی است که در تاریخ ما اتفاق افتاده و اکنون بحثی که ما درباره این رویدادها داریم رابطه این حقوق و تفسیری است که مورخ ارائه داده است.
 
فصیحی با اشاره تفسیرهای متفاوت از قرارداد دارسی اظهار کرد: در تفسیر یا خوانشی که استاد از واقعیت‌های تاریخی ما در حوزه نفت داشته، بنده می‌توانم بگویم یک کشف تاریخی است. کشف تاریخی به این مفهوم که قرارداد دارسی بسته شده و لغو آن بر طبق تفسیری‌هایی که قبلا ارائه شده، سناریوی از پیش ساخته شده نبوده است. اگرچه تا پیش از این نظرهای مختلفی در این رابطه وجود داشته و دارد. برخی از مورخان و تاریخ‌نگاران معتقدند این قرارداد یک سناریوی از پیش تعیین شده بوده و با این نگاه بنیان این مذکرات زیر سؤال می‌رود.
 
وی عنوان کرد: برخی از مورخان معتقدند رضاشاه مقهور سیاست‌های انگلستان بوده و برخی دیگر از اهل تاریخ بر این باورند که این طور نبوده و در این رابطه استدلال‌های خاص خودشان را مطرح کرده‌اند. به نظر من استاد از آن دسته محققانی هستند که با یک نقد تاریخی و کنکاش در اسناد تاریخی نشان می‌دهد که این نظر (سناریوی از پیش تعین شده لغو قرارداد دارسی) در تاریخ معاصر می‌تواند متزلزل باشد و در واقع زیر سوال برود.
 
استادیار گروه تاریخ دانشکده ادبیات دانشگاه الزهراء افزود: در پژوهش استاد آن‌چه بیش از هر چیزی در حوزه تاریخ‌نگاری برجسته است، تاکید بر این مطلب است که در لغو قرارداد دارسی این انگلستان بود که  می‌خواست این قرارداد تغییر کند. این خوانش وی بسیاری از داوری‌ها و قضاوت‌های ما را در حوزه نفت زیر سؤال می‌برد.
 
نخ قرمز در برخی فصل‌های کتاب بریده ‌شده است!

دکتر سلیمانی دیگر سخنرانان این نشست با تائید و همراهی با سخنان فصیحی گفت: بنده به عنوان یک شاگرد به این کتاب برخی ملاحظات دارم که با بیان آنها هدفم این است که به استاد و خواننده کتاب کمک کنم و اگر وی این ملاحظات را بپسنددر چاپ‌های بعدی کتاب می‌تواند مورد تجدیدنظر قرار دهد.
 
وی با مقایسه کتاب «خواب آشفته نفت» با «کودتا» اثریرواند آبراهامیان عنوان کرد: در کتاب «کودتا» نویسنده دو مساله را بیان می‌کند و در همان پیشگفتار می‌گوید که به چه نتایجی رسیده است. به عبارتی خواننده می‌داند مساله کتاب چیست و حتی پاسخ آن‌را نیز می‌داند. بنابراین خودبه خود این ساختار نظری در کتاب وی توسعه پیدا می‌کند و خواننده در اثر یرواند به دنبال پیگیری نخ قرمزی است که از ابتدا تا پایان در آن ایجاد شده است که البته در برخی صفحات ممکن است این نخ بریده شود.
 
دانشیار گروه تاریخ دانشکده ادبیات دانشگاه شهیدبهشتی افزود: به نظر بنده در صفحاتی که نخ قرمز بریده شود، یعنی کتاب در محتوا دچار توقف شده است. در کتاب «خواب آشفته نفت» که یک اثرخالص تاریخی است ما در پیشگفتار بیان مساله را نمی‌بینیم. به همین دلیل من در آغاز بررسی اثر استاد بهتر دیدم در ساختار کتاب تعمق بیشتری داشته باشم.
 
سلیمانی با اشاره کتاب «طلای سیاه یا بلای ایران» اظهار کرد: استاد در دیباچه کتاب اشاره کرده که «نفت دولت رانتی به وجود می‌آورد، بیکاری به وجود می‌آورد.» این همان صحبتی است که در کتاب «طلای سیاه یا بلای ایران» نوشته ابوالفضل لسانی به خوبی به آن اشاره شده است. از طرفی بسیاری از محققان معتقدند که اگر یک دولت پاسخگو در ایران به وجود نیامد به این دلیل است که نفت یک لقمه حاضر و آماده بود و تنبلی تولید کرد و به جای این‌که مردم به دنبال کار بروند به دنبال نفت رفتند و این اتفاقی است که در تاریخ ما رخ داده است.
 
استفاده از روایت‌های متعدد کتاب را به برزخ داستانسرایی می‌برد

وی با اشاره به مزایای بهره‌مندی یک کشور از نفت افزود: به نظر بنده در مساله نفت، این مدیریت انسانی است که در تاریخ ما مسئول بوده و گرنه نفت یک کارمایه اساسی است که می‌توانست در دست یک مدیریت سالم یک جامعه اهل کار را مدیریت و به توسعه کشور کمک کند. از این موضوع می‌گذرم زیرا استاد نیز این مطلب را بسیار کوتاه مطرح می‌کند و در طول کتاب نیز در رابطه با این مساله مطلبی ارائه نمی‌شود.
 
دانشیار گروه تاریخ دانشکده ادبیات دانشگاه شهیدبهشتی بیان کرد: در صفحه 55 و 56 کتاب اطلاعات بسیاری از زمانی که کتابچی‌خان و دارسی مذاکرات نفتی را انجام می‌دهند، ارائه شده است، از جمله به پولی در حدود 10هزار لیره اشاره شده که دارسی در جریان بستن قرارداد باید به صدراعظم وهمچنین 10هزارلیره دیگر به دو وزیر بدهد که هر کدام از آنها از این مبلغ پنج‌هزارلیره نصیب می‌برند. داده‌هایی که نویسنده در بیان جزئیات آن هیچ منبعی ارائه نمی‌کند. برای من ندادن این ارجاع‌ها جای سؤال و از منظر سنت دانشگاهی محل ایراد است.
 
سلیمانی با اشاره به برخی صفحات کتاب «خواب آشفته نفت» عنوان کرد: در صفحات 57 و 58 نیز برخی مطالب بدون ارجاع بیان شده و همچنین در پایان صفحه 58 درباره شرکت نفت برمه مطالبی آورده شده که این مطالب ارجاع به منابع ندارد. از طرفی چون بنده با کتاب«نفت، پول، قدرت» تالیف دانیل یرگین ترجمه منوچهر غیبی آشنایی دارم، معتقدم برخی جملات از این کتاب آورده شده، اما نویسنده به این اثر ارجاع نداده است. همین‌طور جملات کلیدی صفحه 60 «خواب آشفته نفت» نیز از صفحه 170 کتاب یرگین گرفته شده که به نظر می‌رسد ارجاع آن از چشم استاد دور مانده است.  
 
وی با اشاره به ساختار روایی کتاب اظهارکرد: در برخی صفحات کتاب از فعل «آورده‌اند» بسیار استفاده شده که این شکل بیان مطالب کتاب را به حالت روایی می‌برد. همچنین استفاده از روایت‌های متعددی مانند روایت تقی‌زاده، روایت مخبرالسلطنه و برخی روایت‌های دیگر باعث می‌شود تا بسیاری از پژوهشگران بین رشته‌ایی ما را متهم کنند که شما داستان می‌سرایید. از طرفی استفاده زیاد از روایت‌ها در تالیف آثار تاریخی باعث می‌شود که نویسنده در متن رویداد حضور پیدا نکند.
 
دانشیار گروه تاریخ دانشکده ادبیات دانشگاه شهیدبهشتی بیان کرد: در فصل چهارم کتاب به قرارداد1919 و ارتباط آن با نفت مطرح شده است. در این فصل 47 صفحه‌ایی در آغاز به نظر می‌رسد که این قرارداد از منظر نفت و مواد گنجانده شده در آن (که مربوط به نفت است) باید مورد بحث قرار گیرد، در حالی‌که در این فصل اشاره بسیار ناچیزی به نفت و مباحث مرتبط با آن صورت گرفته است. از طرفی نقل قول‌های طولانی از ویژگی‌های این کتاب است، اما نقل قول جکسن در پایان کتاب فوق‌العاده است.
 
برخی انتقادها به کتاب اعتبار علمی مرا زیر سؤال برد!

در بخش دیگری از این نشست دکتر محمدعلی موحد به برخی انتقادهای مطرح شده به کتاب پاسخ داد و گفت: دکتر سلیمانی اشاره کرد که برخی مطالب کتاب به نفت ربطی ندارد و نامربوط است. در صحبتی که درباره کتاب ارائه شد در بخش اصلی آن هم دکتر فصیحی و هم دکتر سلیمانی این پژوهش را تحسین کردند. اما در قسمتی که سلیمانی به انتقاد از آن پرداخت، دلم به درد آمد زیرا اعتبار علمی من زیرسوال رفت.
 
وی با اشاره به آثاری که در حوزه نفت سال‌ها قبل منتشر شده، عنوان کرد: من سال‌هاست که درباره نفت تحقیق و پژوهش می‌کنم و مطالبی که امروز در برخی کتاب‌هایم انعکاس داده‌ام، سال‌ها قبل مطرح کردم، حتی پیش از این که نویسندگان خارجی درباره نفت ایران کتاب قابل توجهی بنویسند.
 
نویسنده کتاب «خواب آشفته نفت» بیان کرد: بنده اطمینان می‌دهم انچه درباره تاریخ نفت نوشته‌ام بر اساس مستندات بوده و تا جایی که توانسته‌ام این اسناد و روایت‌ها را در کتاب گنجانده‌ام. از طرفی معتقدم باید سخنی بدون ماخذ نوشته نشود. بنده در این کتاب چند مطلب را بیان و ماخذ را به طور عمده ذکر کردم.
 
موحد درباره انتقاد به مقدمه کتاب اظهار کرد: اشاره شد که بنده در مقدمه کتاب هدفم را از نوشتن این اثر بیان نکردم در حالی که یرواند آبراهامیان در کتاب «کودتا» به خوبی منظورش را شرح داده است. من در پاسخ باید بگویم ادعا می‌کنم که مقدمه کتاب جداگانه منتشر شد و پس از نشر مورد توجه قرار گرفت.  به طوری که برخی صاحب‌نظران حوزه نفت گفتند باید این مقاله در مدارس کشور تدریس شود. از طرفی معتقدم در این مقدمه منظور بنده از نگارش این اثر به خوبی در مقدمه بیان شده است.
 
پوتین‌های نو کودتا و نفت را به هم ربط می‌دهد!

وی با اشاره به ارتباط نفت و کودتا عنوان کرد: دکتر سلیمانی در نقدی که بر کتاب وارد کرد، معتقداست برخی از فصل‌های کتاب به جای آن که به نفت بپردازد به کودتا پرداخته و به همین دلیل کتاب تحت شعاع مسائل سیاسی قرار گرفته است. به همین دلیل از نظر وی کودتا و نفت به هم ربطی ندارد. اما باید بگویم بنده این کتاب را نوشتم تا بگویم کودتا و نفت با هم ارتباط دارند.
 
نویسنده کتاب «خواب آشفته نفت» افزود: زمانی که پول نفت در ایران خرج شد، کودتا به راه افتاد. بنابراین به اعتقاد من اگر پول نفت نبود کودتا به راه نمی‌افتاد و اگر پوتین‌ها نو نمی‌شد، کودتایی در کار نبود.
 
دانشگاهیانی که میلی به تالیف، تصحیح و ترجمه ندارند!

در پایان این نشست، کیانفر با تمجید از کتاب موحد گفت: سال‌هاست که در عرصه آکادمی اثری چنین پرمحتوا تالیف و نشر نیافته است. دلیل عدم نگارش کتاب‌هایی مانند «خواب اشفته نفت» از آن رو است که قوانین عجیب و غریب وزارت فخیمه فرهنگ و آموزش عالی، استادان فاضل و ارجمند را پخته‌خوار(راحت طلب) کرده است و به همین دلیل استادان نیاز به تالیف، ترجمه و تصحیح نمی‌بینند.
 
وی با انتقاد از روش‌های مقاله‌نویسی دانشجویان در دانشگاه‌ها افزود: در دانشگاهی که دانشجو موظف است برای دفاع از پایان‌نامه خود مقاله یا مقاله‌هایی را به نام استاد راهنما یا مشاور به چاپ برساند، تالیف آثاری مانند «خواب اشفته نفت» نوری است فرا روی تشنگان اهل علم و ادب و تاریخ.
 
رئیس خانه نقد با اشاره به خصوصیات اخلاقی موحد بیان کرد: از خصوصیات استاد حفظ حرمت و جایگاه مثبت و منفی شخصیت‌ها و رجال دست اندرکار تاریخ است که در چند مجلد قبلی کتاب(جلد 1تا3) خوب را خوب، نیک را نیک وبد را بد نگاشته است.
 
کیانفر درباره ترتیب انتشار مجموعه کتاب‌های موحد در حوزه نفت عنوان کرد: از منظر تاریخی نیز آثار استاد ترتیب مشخص و معینی دارد و کتاب حاضر نیز می‌توانست قبل از آن سه جلد نوشته شود که در حقیقت مقدمه نفت موخره‌ای بر خواب آشفته شد.
 
وی با تحسین کتاب «مبالغه مستعار» تالیف محمدعلی موحد اظهار کرد: سخن آخر این‌که کتاب‌های استاد بی‌نظیر است و باز برگردم به سخن نخست که هنوز در دانشگاه‌های ما کتابی مانند «مبالغه مستعار» با همه حجم کم و اندکش یکی از پرمحتواترین کتاب‌ها درباره جزایر سه‌گانه خلیج فارس است، تالیف نیافته است.