به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) نشست نقد و بررسی کتاب «حماسه حسینی» اثر استاد شهیدمرتضی مطهری، پیش از ظهر سه‌شنبه (14 دی‌ماه) با حضور محمدرضا سنگری، نویسنده و عاشوراپژوه و محمد اسفندیاری، نویسنده و پژوهشگر حوزه دین در بنیاد دعبل خزاعی برگزار شد.

محمدرضا سنگری در این نشست با اشاره به این‌که کتاب «حماسه حسینی» تا سال 1357 در 58 نوبت به چاپ رسید، گفت: جلد نخست این کتاب مجموعه‌ای از سخنرانی‌ها در فاصله سال‌های 47 تا 56 است که در مجموع 23 سخنرانی را در قالب هفت فصل شامل می‌شود. جلد دوم کتاب در هشت فصل شامل یادداشت‌های استاد درباره عاشوراست. 
 
وی افزود: کتاب «حماسه حسینی» از چند منظر دارای ارزش است. نخست این‌که این کتاب اثر شخصیتی برجسته، دانشگاهی و عالم است. نکته دیگر این‌که استاد مطهری در این کتاب زاویه تازه‌ای به موضوع عاشورا گشوده است، البته سایه کتاب «لولو و مرجان» اثر محدث نوری به خوبی روی این کتاب دیده می‌شود. نکته دیگر درباره این کتاب، روش‌مندی در کنار دانشمندی است. استاد مطهری بسیار روشمند بود و به گفته خود ایشان برای هر سخنرانی 30 ساعت مطالعه می‌‌کرد. چهارمین ویژگی شاخص این کتاب این است که استاد مطهری در این اثر شجاعانه به ستیز با بدعت‌ها و تحریف‌ها پرداخته است. نکته دیگر این است که یک فیلسوف با زبانی بسیار روان و قابل فهم به موضوعات و مباحث پرداخته است. این اثر یکی از استثنایی‌ترین کتاب‌هایی است که هم فرهیختگان و هم قشر میانه و ذاکران و مداحان می‌توانند از آن بهره‌گیری کنند. دو ویژگی دیگر این اثر نیز تکامل‌بخشی نگاه و آثار پیشینیان و نقد نظرگاه‌های بزرگان است.
 
این عاشوراپژوه اظهار کرد: کتاب «حماسه حسینی» نقد و نظرهایی را نیز برانگیخته است از جمله کتاب «نگاهی به حماسه حسینی استاد مطهری» اثر آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی که در سال 1379 در چهار بخش تدوین شده که شامل 12 نمونه نقد از برداشت‌های ابتدایی استاد، نقد و بررسی هفت تناقض، 9 مورد اشتباهات تاریخی استاد و 10 مورد اعتماد استاد به منابع بی‌اعتبار است. البته در آثار دیگری نیز به‌طور مختصر این کتاب مورد نقد و بررسی قرار گرفته و آثاری نیز درصدد دفاع از آن برآمده‌اند.
 
کربلا تراژدی است یا حماسه؟
 
سنگری در ادامه درباره چند مورد از مهمترین موضوعاتی که در این کتاب به آن‌ها اشاره شده، گفت: تشکیک درباره حضرت رقیه (س)، نبودن حضرت لیلا در کربلا، اولین اربعین و بازگشت کاروان اسرا به کربلا در آن تاریخ، قضاوت درباره شعر محتشم و عروسی حضرت قاسم (ع) از جمله موارد و ابهاماتی مهمی است که در این کتاب به آن‌ها اشاره شده است.
 
وی افزود: شاید بتوان این نکته را گفت که نخستین کسی که در جامعه روحانیت ما زاویه نگاه به کربلا را تغییر داده، استاد مطهری است. باید دید نگاه ما به کربلا چگونه است و امروز چه بهره‌ای می‌توانیم از کربلا بگیریم که این نکته درخشان در این کتاب به خوبی بیان شده است. استاد مطهری در کتابش می‌گوید که «کربلا تراژدی است یا حماسه» و اثبات می‌کند که کربلا در عین تراژیک بودن، حماسی است؛ هرچند بُعد تراژیک بودن کربلا را نیز نفی نمی‌کند. ایشان حماسی بودن کربلا را با تکیه بر چند موضوع مطرح می‌کند. نخست سخنان خود امام حسین (ع) است. به گفته استاد مطهری با برخی از سخنان خود امام نمی‌توان گریه کرد، چون حالت حماسی و مبارزه‌طلبی دارد. نکته دیگر سخنان حضرت زینب (س) است که استاد شهید این بُعد را در راستای پررنگ‌کردن نقش زن در کربلا مطرح کرده است. البته غفلتی که ما مرتکب شده‌ایم این است که درخشش حضرت زینب (س) باعث شده ما نقش دیگر زنان را در حماسه قیام حسینی نبینیم.
 
این نویسنده در معرفی دیگر سند حماسی بودن این کتاب عنوان کرد: حماسه حضرت اباعبدالله (ع) چند تفاوت عمده با دیگر حماسه‌ها دارد. در حماسه‌های دیگر بیشتر برای توسعه خود و مرزهای خود تلاش کرده‌اند، در حالی‌که در حماسه حسینی «خود» در میان نیست و هدف رضایت خداست، پس حسین (ع) به همه انسانیت و کل تاریخ اختصاص دارد. نکته دیگر بُعد تقدسی حماسه‌هاست؛ دیگر حماسه‌ها در یک جهت‌گیری الهی نیستند، بلکه دفاع از هویت قهرمانانه خود و ملت خود را هدف قرار داده‌اند، اما پیام حضرت اباعبدالله (ع) جنبه قدسی دارد و از آرمان و ارزش‌ها دفاع می‌کند. مورد دیگر که باید به آن اشاره کرد این است که منطق امام حسین (ع) منطق افراد عادی نیست، حتی مثل انسان‌های نسبتاً خردورز هم‌عصر خودش هم نیست. امام منطق نیرومندی دارد که تن را به دنبال خود می‌کشد، چون روح بزرگی دارد. استاد مطهری در این زمینه در کتابش تعبیر زیبایی دارد: «حق‌پرستی جریمه یک حماسه است». دیگر نکته‌ این است که این حماسه باعث بازسازی و حرکت و خودباوری در جامعه شده و یک جامعه تحقیرشده را احیا کرد.
 
کاستی‌های حماسه‌ حسینی چیست؟
 
سنگری گفت: البته در این زمینه چند کاستی نیز در کتاب دیده می‌شود از جمله این‌که در این اثر استاد مطهری تفاوت این حماسه را با حماسه‌های بزرگ مطرح نکرده است. همه حماسه‌ها نقطه ضعف‌هایی داشته‌اند که این درباره قهرمانان حماسه‌ها نیز صدق می‌کرد، ولی در حماسه حسینی از آن نقطه ضعف‌ها خبری نیست که به این موضوع مهم در این کتاب پرداخته نشده است. نکته دیگر این‌که حماسه‌ها فراانسانی‌اند نه انسانی فراتر؛ در حالی‌که در حماسه حسینی با «انسان فراتر» روبه‌رو هستیم، لذا فضای این کتاب فضای «اسوه» است. حماسه عاشورا، حماسه‌ای کاملا انسانی است، در حالی‌که دیگر حماسه‌ها مانند رستم و اسفندیار فراانسانی هستند.همچنین باید گفت که در کتاب «حماسه حسینی» بُعد عرفانی بودن، حماسه قیام عاشورا تا حدی مغفول مانده است.
  
 ماهیت‌شناسی قیام امام حسین (ع)
 
محمد اسفندیاری دیگر سخنران این نشست تخصصی نیز در ادامه مباحث این جلسه گفت: از این‌که یک نهاد رسمی در کشور عهده‌دار نقد این کتاب شده، جای خوشبختی است و این نشان می‌دهد که جامعه علمی ما آن‌قدر رشد کرده که نقد بزرگان را در کانون توجه خود قرار داده است. تا سال‌ها امکان نقد استاد مطهری در کشور فراهم نبود و حتی زمانی که دوست خود ایشان آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی، نقدی بر کتاب استاد نوشت، این کتاب جمع‌آوری و خمیر شد. در جامعه ما عده‌ای نقد استاد مطهری را برنمی‌تابیدند. براساس گفته کانت: «همه باید تسلیم نقد شوند، از دین با همه قداستش تا دولت با همه شکوهش». امام صادق (ع) نیز در این زمینه فرموده‌اند: «خدا رحمت کند آن‌که عیب‌های مرا به من نشان دهد.»
 
وی ادامه داد: کتاب «حماسه حسینی» کتابی فوق‌العاده ارزنده و آموزنده است، حتی اگر تمام نقدهای وارد شده بر کتاب را درست بدانیم، باز هم چیزی از اهمیت کتاب کاسته نمی‌شود. این کتاب پنج ویژگی شاخص دارد؛ نخست این‌که استاد مطهری عهده‌دار ماهیت‌شناسی قیام امام حسین (ع) شده و نشان داده قیام آن حضرت معطوف به رسواکردن حکومت اموی بوده است. دوم این‌که استاد به خوبی توانسته عنصر امر به معروف و نهی از منکر را از دیدگاه امام حسین (ع) نشان داده و برجسته کند. بر مبنای فقه سنتی، قیام امام حسین (ع) با مبانی امر به معروف و نهی از منکر هم‌خوانی ندارد، ولی استاد امر به معروف و نهی از منکر را در تعارض با قیام امام حسین (ع) ندانسته است. در زمینه امر به معروف و نهی از منکر، ذهن انسان بیش‌تر به سمت مسائل فردی متمایل می‌شود، ولی استاد مطهری بیان کرده که امر به معروف و نهی از منکر امام حسین (ع) جنبه اجتماعی و سیاسی داشته و خواسته که یک حکومت را به معروف دعوت کرده و از منکر نهی کند.
 
این پژوهشگر حوزه دین در معرفی دیگر ویژگی‌های شاخص این کتاب بیان کرد: استاد مطهری در این اثر عهده‌دار تحریف‌شناسی قیام امام حسین (ع) شده است. شاید بتوان گفت که ایشان نخستین فردی بود که به‌طور خاص تحریف‌شناسی را ابداع کرد؛ البته پیش از این نیز در آثاری مانند «لولو و مرجان» سابقه تحریف‌شناسی دیده می‌شود که به دلیل متروک ماندن کتاب «لولو و مرجان» این موضوع چندان مطرح نشد.
معرفی نقش زنان در قیام عاشورا
 
اسفندیاری افزود: دیگر این‌که استاد مطهری از نخستین افرادی بود که به خوبی توانست نقش زنان را در نهضت عاشورا مطرح کند. در سال 1349 دکتر رضا براهنی کتاب «تاریخ مذکر» را نوشت و بیان کرد که تاریخ ما، تاریخ مذکر است و هر صفحه از تاریخ را که ورق بزنید درباره مردان است، ولی استاد مطهری در کتاب «حماسه حسینی» اصطلاح «مذنث» را به‌کار برده و معتقد است، همانطور که در تاریخ اسلام مردان نقش داشتند، زنان هم نقش‌های ماندگاری از خود به‌جای گذاشته‌اند. البته پیش از این دو نفر دیگر نیز به شکلی زیبا به موضوع نقش زنان در حماسه عاشورا اشاره کرده بودند؛ محمدابراهیم آیتی در کتاب «بررسی تاریخ عاشورا» و علی شریعتی نیز در یکی از آثارش بیان کرده که هر انقلابی دو چهره دارد؛ خون و پیام که خون را امام حسین (ع) داد و پیام را حضرت زینب (س) رساند.
 
وی گفت: دیگر ویژگی شاخص این کتاب تحلیلی بودن آن است. بیشتر کتاب‌های ما توصیفی، گزارشی، مقتل‌نگاری و تاریخ‌نگاری هستند در حالی‌که دغدغه استاد در این کتاب تحلیل تاریخ بوده است.
 
این نویسنده حوزه دین در نقد این کتاب نیز اظهار کرد: به نظر من یک نکته بسیار مهم در نقد این کتاب به این موضوع مربوط می‌شود که استاد مطهری درباره هدف امام حسین (ع)‌ در کتابش به نتیجه‌گیری قاطع و روشنی نرسیده و در بخش‌های مختلفی از کتاب، نتیجه‌های مختلفی از قیام امام مطرح کرده که به نظر این تناقض‌ها ناشی از سخنرانی‌هایی است که در سال‌های مختلف از سوی ایشان مطرح شده است.