به گزارش خبرگزاری کتاب(ایبنا) نشست «بررسی نقش استاد، دانشجو و ناشر در توسعه علمی دانشگاه‌ها» (دو‌شنبه 27 شهریور‌ماه) با حضور مهندس مسعود پایدار، ‌مدیرمسئول انتشارات کتاب دانشگاهی،‌ دکتر سیدعباس حسینی‌نیک، مدیرمسئول انتشارات مجد، مرتضی زینعلی، مدیر انتشارات جامعه‌نگر، سید مهدی صادقی‌نژاد، پژوهشگر حوزه نشر  و مهدی سعیدی‌کیا، مدیرمسئول انتشارات آها در خبرگزاری ایسنا برگزار شد.    

پژوهش درباره صنعت نشر ضعیف است
پایدار گفت: از 631 ناشر در سال 1390 به 464 ناشر در سال 95 کاهش پیدا کرده است. براساس آمار معاونت فرهنگی وقت در سال 1394، شمارگان کتاب به ازای هر 10هزار نفر به 3/3 نسخه در سال 1384 به 9/1 نسخه در سال 93 کاهش پیدا کرد در حالی که عنوان کتاب افزایش پیدا کرده است. سهم صنعت نشر در تولید ناخالص ملی طی سال‌های 1380 تا 1393 از 24 صدم  درصد به 12 صدم درصد یعنی به نصف کاهش پیدا کرده است.
 
وی ادامه داد: در تشریح دلایل فاصله صنعت نشر از بازار می‌توان به دو دلیل عمده اشاره کرد؛ نخست وضعیت درون صنعت نشر است به‌عبارت دیگر بنگاه‌های مدرن و صاحب برنامه‌ریزی استراتژیک ضعیف است. علاوه‌بر این در این حوزه، آموزش و پژوهش تقریبا وجود ندارد. امروزه به‌طور تقریبی در حوزه کتاب دانشگاهی به ویژه به دلیل تکثیر غیرمجاز شاهد کاهش شمارگان کتاب هستیم به‌عبارت دیگر شمارگان کتاب طی 10 سال گذشته به یک سوم تا یک‌ چهارم تقلیل پیدا کرده است.
 
جزوه به مهم‌ترین منبع دانشجو تبدیل شده است  
پایدار اظهار کرد: باتوجه به نتایج مذاکرات هسته‌ای و توافق برجام امیدوار بودیم که نشر داخلی با قدرت بیشتر عمل و در عرصه‌های بین‌المللی ورود پیدا کند. براساس افق 1404 قرار است ایران در تولید علم به مقام نخست منطقه برسد. معرفی کتاب در بین استادان دانشگاه جایگاهی ندارد علاوه بر این دانشجو بیشتر مایل به جزوه‌خوانی است. جزوه امروز مهم‌ترین منبع دانشگاهی به حساب می‌آید.
 
این فعال حوزه نشر دانشگاهی ادامه داد: برای رفع مشکل جزوه‌خوانی در دانشگاه‌ها به نظر می‌رسد که هر مطلب علمی برای انتشار مجوز دریافت کند. آسیب‌شناسی نشر دانشگاهی نشان می‌دهد که این حوزه نه‌تنهایی نمی‌تواند خلق ثروت کند بلکه بیش از پیش محتاج حمایت است. نشر دانشگاهی باید به‌صورت نظام‌مند به آموزش عالی و با گروه هدف، یعنی استادان و دانشگاه‌ها ارتباط برقرار کنند.
 
پایدار افزود: به‌نظر می‌رسد در حوزه نشر دانشگاهی سیر قهقرایی داشته‌ایم. شورای عالی برنامه‌ریزی درسی دانشگاه‌ها بیشتر به معرفی کتاب‌های خارجی می‌پردازد. نشر کتاب براساس تولید علم داخلی موجب می‌شود نویسندگان و پژوهشگران ایرانی فرصتی برای مطرح شدن در سطح جهانی پیدا می‌کنند. حال وضعیت نشر دانشگاهی خوب نیست و ناشران به تنهایی نمی‌توانند این وضعیت را تغییر دهند بلکه به عزم ملی نیاز داریم. وزارتخانه‌های علوم، تحقیقات و فناوری، فرهنگ و ارشاد اسلامی، همچنین استادان و دانشجویان برای تحول در این عرصه موثرند.
 
همه فقها به مالکیت فکری معتقدند
حسینی‌نیک در ادامه این نشست درباره جنبه‌های حقوقی کپی‌ غیرمجاز کتاب‌ اظهار کرد: انتشار فایل کتاب‌های منتشر شده در فضای مجازی یا تکثیر فیزیکی آن خدمت است یا خیانت؟  هدف برخی از شکبه‌های اجتماعی نشر کتاب‌های منتشر شده، خدمت به مخاطبان است. به‌عبارت دیگر به‌صورت عام‌المنفعه به انتشار این کتاب‌ها اقدام می‌کنند؛  در حالی که برخی دیگر از این پایگاه‌ها با رویکرد کاسبکارانه کتاب‌های مراکز علمی را منتشر می‌کنند.
 
وی ادامه داد: آنچه که اخلاق و حقوق بر آن تاکید دارد این است که پدیدآورندگان آثار ادبی، هنری و علمی باید از نظر معنوی و مادی حمایت شوند تا  امکان تحقیقات و کتاب ادامه پیدا کند. قانون کپی‌رایت در سال 1886 در حالی‌که در ایران بحثی درباره حقوق مالکیت فکری وجود نداشت مصوب شد. نخستین‌بار 92 سال پیش در ایران به این حقوق توجه شد و حقوقدان‌ها در سال‌های 1348 و 1352 همچنین سال‌های 1379 و در نهایت سال 1382 قوانین مربوط به این حوزه را تصویب کردند.

این فعال حوزه نشر دانشگاهی با اشاره به مفهوم انحصار در قانون حقوق مالکیت فکری افزود: برای پیشگیری از ایجاد انحصار در قانون مالکیت فکری، حدود صدسال پیش که حقوق مالکیت فکری مطرح شد از سوی عالمان و حقوقدانان نظرات مختلفی ارائه شده است. عده‌ای از فقها قانون مالکیت فکری را حبس علم می‌دانستند.
 
حسینی‌نیک گفت: تقریبا همه فقها حقوق مالکیت فکری را پذیرفته‌اند. علما و فقها از جمله آیت‌الله صافی برای پیشگیری از ایجاد انحصار در حوزه نشر کتاب به «امتیاز» قائل هستند. دیگر فقها نیز از حقوق مالکیت فکری به‌عنوان حق، مالکیت و مال یاد می‌کنند. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نیز حضرت امام خمینی (ره) درباره اجرای قانون حق مالکیت فکری با توجه به صلاح جامعه حکم دادند.   

وی اظهار کرد: پیشرفت بشر، مدیون مالکیت فکری است. ایجاد انحصار در مدت معین برای پدید‌آور و ناشر به توسعه علم کمک می‌کند و البته لازم است. تکثیر غیرمجاز کتاب به‌صورت فیزیکی یا در فضای مجازی در واقع نقض حقوق مادی پدیدآورنده  مانع توسعه علمی و خیانت است.  

عوامل موثر بر کپی غیر مجاز کدامند؟
حسینی‌نیک ادامه داد: با توجه به ظهور شبکه‌های اجتماعی،  قانون سال 1348 چطور مانع  کپی غیرمجاز می‌شود؟ طبق قانون سال 1348 نشر، پخش و عرضه اثر بدون رضایت پدیدآورنده ممنوع شده است؛ اما به‌طور خاص قانون حمایت از حقوق تولید‌کنندگان نرم‌افزارهای مختلف مصوب سال 1372 حقوق  پدید‌آورندگان کتاب صوتی را پوشش داده است. هرچند مالکیت فکری براساس این قانون پوشش داده نمی‌شود به‌عبارت دیگر براساس این قانون انتشار نرم‌افزارهای کتاب الکترونیک با دریافت مجوز از  وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی امکان‌پذیر است.
 
این عضو انجمن فرهنگی ناشران کتاب دانشگاهی درباره پیش‌بینی قانون درباره نشر غیرمجاز کتاب در شبکه‌های اجتماعی افزود: ماده 6 قانون تجارت الکترونیک سال 1382 داده پیام را در حکم نوشته تلقی کرده و استناد شده که قوانین حمایت از مولفان و مصنفان و قانون ترجمه و تکثیر سال 1352درباره این مقوله نیز حاکم است. بنابراین انتشار کتاب بدون اجازه و بی‌توجه به استثنائات در شبکه‌های اجتماعی براساس قانون حمایت حقوق مصنفان مجازات پیش‌بینی شده است.     
 
حسینی‌نیک ادامه داد: درباره مقوله تکثیر، بسیاری از قضات به ماده 3 و 23 قانون حمایت از پدیدآورندگان استناد می‌کنند. ماده 23 این قانون از پدیدآ‌ورندگان برای انتشار آثار حمایت می‌کند اما ماده 2 قانون ترجمه و تکثیر مستقیم درباره تکثیر غیر‌قانونی بحث کرده است.

وی درباره روش‌های پیشگیری از بروز تخلفات در حوزه نشر افزود: پیشگیری‌ شامل  «وضعی» که البته مهم‌ترین روش به‌حساب می‌آید علاوه براین پیشگیری با رویکرد اجتماعی به‌معنای تدوین قوانین مناسب و قاطع است. کدامیک از روش‌های پیشگیری در حوزه نشر قابل استفاده است. عواملی مانند قیمت بی‌حساب کتاب، بی‌توجهی ناشران به تعیین مدل تخفیف‌های مناسب برای مخاطب، نوع معامله ناشران با کتابفروشان و توزیع‌کنندگان همچنین نقص در شبکه توزیع در شکل‌گیری کپی غیرمجاز موثر است.
 
نارضایتی استادان از کیفیت کتاب دانشگاهی
صادقی‌نژاد در ادامه این نشست گفت: بی‌تردید اهمیت دانش و یافته‌های علمی و تلاش برای یافتن پاسخ‌های علمی کمتر از اهمیت قدرت نظامی نیست. تحصیل و اشتغال علم به‌صورت امروزی در کشور ما همزمان با تاسیس مدرسه «دارالفنون» آغاز شده است. براساس اعلام مسئولان علوم تحقیقات و فناوری،‌ شروای عالی انقلاب فرهنگی دو هزار و 620 دانشگاه موسسه و مرکز علمی،  110هزار استاد و بیش از چهار میلیون دانشجو در کشور مشغول هستند.   
 
وی افزود: اگرچه تمایل به ادامه تحصیل در سطوح مختلف دانشگاهی به دلیل تغیییرات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی و کاهش رشد جمعیت و همچنین رشد کمی دانشگاه‌ها چالش‌هایی را ایجاد کرده است؛ از سوی دیگر خوشحالیم تلاش‌های تحسین‌برانگیز ناشران به‌ویژه ناشران دانشگاهی نیاز دانشجویان و دانش‌آموختگان  را برطرف می‌کند؛ این در حالی است که ناشران از فروش و چالش‌هایی مانند کپی غیر مجاز و استادان از گرانی و کیفیت کتاب ناراضی‌اند.
   
آیا در مسیر توسعه علمی قرار داریم؟
زینعلی درباره فناوری‌های نوین در عرصه نشر اظهار کرد: دو عامل کلیدی توسعه فرهنگی و فناوری‌های نوین در آینده نشر بسیار با اهمیت است. توسعه علمی کشور به نقش استاد و دانشجو همچنین ناشر وابسته است. برای توسعه علمی، چشم‌انداز و نقشه جامع علمی کشور را در اختیار داریم. ایران دانشمندانی هم‌طراز دانشمندان جهانی داشت به‌عنوان مثال هنوز آثار ابن‌سینا در دانشگاه‌های بین‌المللی تدریس می‌شود. بنابراین به نظر می‌رسد با توجه به این پیشینه‌ها بسیار توانمندیم.
 
مدیرمسئول انتشارات جامعه‌نگر با طرح این پرسش که آیا در مسیر توسعه علمی قرار داریم؟ ادامه داد: در بسیاری از صنایع توسعه پیدا کرده‌ایم و می‌توانیم در صنعت نشر نیز شاهد تحول باشیم.
 
زینعلی درباره وضعیت نشر دانشگاهی افزود: مقصر جریان کپی غیرمجاز، استاد بخش انتشارات دانشگاه و وزارتخانه‌های متولی‌ هستند. برنامه‌ریزی در این حوزه وجود ندارد. عمده فعالیت در حوزه نشر دانشگاهی توسط ناشران خصوصی اداره می‌شود. چند درصد این بنگاه‌ها مدرن شده‌اند؟ چرا صنعت نشر مدرن نشده؟ بنابراین به نظر می‌رسد در سطح بنگاه‌ها و تشکل‌های نشر ضعیف عمل شده است. فقدان متخصص حوزه IT در نشر از جمله مهم‌ترین مشکلات است. البته این مساله به گسست بین صنعت و دانشگاه مربوط می‌شود.
 
وی ادامه داد: ناشران بزرگ بین‌المللی برنامه و راهکارهای نوین در اداره امور خود دارند ازجمله این راهکارها تقویت ارتقاء استاد، دانشجو و نشر است. مدیران صنعت نشر در کشور ما رسالت‌محور نیستند در حالی‌که رسالت اصلی آن‌ها توجه به تقویت جریان آموزش است. ناشران به راهکارهای حقوقی برای جبران خسارت ناشی از کپی‌رایت توجه دارند اما به مولفه‌های پیشگیری بی‌توجهند. چند درصد نشر دانشگاهی به تولید ای‌بوک یا کتاب‌های صوتی پرداخته است؟
 
این عضو انجمن فرهنگی ناشران کتاب دانشگاهی با اشاره به برتری فرهنگ سازمانی بر استراتژی اظهار کرد: ناشران با مولفان و مترجمان تعامل قابل‌توجهی نداشتند. استاد به جزوه 15 سال قبل بیش از معرفی کتاب جدید در دانشگاه‌ها توجه دارد بنابراین باید به  تعامل بیش از پیش توجه کنیم.
 
زینعلی با تاکید بر لزوم توجه به پژوهش در امور مختلف گفت: میزان پژوهش در صنعت نشر چقدر است؟ تدوین راهبرد و استراتژی در سطح وزارتخانه‌ها، بنگاه‌ها و تشکل‌ها باید به‌عنوان اولویت مطرح باشد. تدوین راهبرد و استراتژی در همه سطوح بنگاه‌های کوچک متوسط و بزرگ، پرداختن به توسعه علمی و برقراری ارتباط بین همه نقش‌آفرینان عرصه  توسعه علمی از‌جمله راهکار‌های بهبود وضعیت نشر دانشگاهی است.   
 
ناشران از فرضیات غلط فاصله بگیرند
سعیدی‌کیا در ادامه این نشست اظهار کرد: به‌نظر می‌رسد ناشران همچنان با فرضیات غلط رفتار می‌کنند هرچند که به غلط بودن آن‌ها اذعان دارند بازار فعلی نشر عطشی برای کتاب ندارد.
 
وی با اشاره به اهمیت بهره‌گیری ناشران از فناوری‌های نوین افزود: کتاب در خارج به‌صورت ورقی به‌ فروش می‌رسد و ناشران مطرح بین‌المللی از اینفوگرافی، انیمیشن و حتی بازی برای تولید محتوا بهره می‌گیرند. نیازمند بازنگری در کسب و کار هستیم.
 
سعیدی‌کیا ادامه داد: با عمق‌بخشی به اهداف، ناشر باید به فرآیند یاددهی و یادگیری توجه کند. با تاکید بر این هدف باید نقایص کتاب را براساس خدمات بعد از فروش مانند ای‌بوک و محتوای کمک‌آموزشی و کتاب صوتی برطرف کنیم. به نظر می‌رسد در حال حاضر هیچ تعامل ارگانیکی بین استادان و ناشران دانشگاهی وجود ندارد. این در‌حالی است که استاد در بهبود کیفیت محتوایی کتاب نقش به‌سزایی دارد. باید به شیوه‌های جدید ارائه محتوا توجه کنیم. نیاز استاد با ایجاد تعامل بین ناشر و دانشگاه با اهمیت می‌شود.
 
سعیدی‌کیا ادامه داد: در حال حاضر فقط 10درصد از درآمد ناشران مطرح بین‌المللی از فروش کتاب‌های کاغذی حاصل می‌شود. بنابراین تغییر نگاه سلبی به ایجابی ضروری به‌نظر می‌رسد.
 
دانشجویان می‌توانند تولید‌کننده کتاب باشند
تقوی در ادامه این نشست با تاکید بر توجه به بخش خصوصی نشر کتاب اظهار کرد: جریان توزیع به نظر بسیاری از ناشران، مهم‌ترین مشکل حوزه نشر است. ارگان‌های دولتی می‌توانند با تخصیص اعتبار و تعامل در جریان بهبود توزیع کتاب به ناشران کمک کنند. تولید کتاب کم‌کیفیت و کتابسازی از آسیب‌های نشر دانشگاهی است که به نظر می‌رسد بخشی از مشکلات به قوانین مربوط می‌شود ازجمله شرط چاپ کتاب برای ارتقاء اعضای هیأت علمی دانشگاه‌هاست.
 
رئیس سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی با اشاره به نقش جشنواره کتاب سال دانشجویی اظهار کرد: سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی و معاونت فرهنگی جهاد دانشگاهی جشنواره کتاب سال دانشجویی را با هدف شناسایی دانشجویان توانمند در حوزه تولید کتاب برگزار می‌کند.