خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)ـ سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران حافظه مکتوب و تاریخی کشوری است که سابقه‌ای دو هزار و 500 ساله را با خود به یدک می‌کشد. کارنامه‌ای که در آن نام‌ نام‌آوران و متفکران زیادی به ثبت رسیده و این مکان امروز محل نگهداری سند افتخارات آنهاست. امروز هشتادمین سالگرد تاسیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران است. به این بهانه نگاهی داشته‌ایم به تاریخچه شکل‌گیری این سازمان و مسئولانی که بر آن تکیه زده‌اند. 
 
کتابخانه ملی ایران چگونه شکل گرفت؟
کتابخانه ملی سوم شهریور سال 1316 در ساختمانی در جنب موزه ایران باستان رسما افتتاح شد. تـاریخچـه تشکیـل مجمـوعه کتابخانه بـه آغاز دهـه 1240 بـازمی‌گردد. 12 سال پس از تاسیس مدرسه دارالفنون در تهران در سال 1243 کتابخانه کوچکی در آن مدرسه تشکیل شد که بعدها هسته اولیه مجموعه کتابخانه ملی ایـران به حساب آمد. در سال 1316 انجمن معارف، کتابخانه ملی معارف را با مجموعه‌ای که با کوشش فراوان گردآوری کرده بود، در جنب مدرسه دارالفنون، تأسیس کرد.
 
واژه ملی بـه کـار رفتـه، به این معنی بـود کـه این کتابخانه هیچ گونه وابستگی به دولت ندارد. از این رو، نباید کتابخانه ملی معارف را سلف کتابخانه ملـی ایـران دانست. در اواخر سال 1313 مهدی بیانی کـه به ریاست کتابخانه عمومی معارف منصوب شـده بـود، تأسیس کتابخانه ملی ایران را بـه علی‌اصغر حکمت، وزیـر معـارف، پیشنهاد و موافقت وی را جلب کرد.
 
در قسمت شمالی ساختمان موزه ایران باستان (میدان مشق، نبش خیابان امام‌خمینی و سی‌تیر کنونی) قطعه زمینی وجود داشت به مساحت حدود 3500 متر مربع که در سال 1315 علی‌اصغر حکمت از رضا شاه اجازه خواسـت تا در این زمین کتابخانه‌ای تخصصی برای موزه ایران باستان ساخته شود و به نام ابوالقاسم فردوسی، کتابخانه فردوسی نامگذاری شود.
 
با درخواست حکمت موافقت شد و از آندره گدار، باستان‌شناس و معمار فرانسوی، کـه نقشـه موزه ایران باستان را تهیه کرده بود خواسته شد تا نقشه‌ای برای کتابخانه ارائـه دهد تا سبک دو ساختمان بسیار به هم شبیه شـود.
 
در خرداد 1316 مجموعاً 13712 نسخـه چاپی و خطی – در چند نوبـت – بـه کتابخانه تحویل داده شد. مجمـوعـه دیگـری کـه در زمـان افتتـاح بـه کتـابخـانـه ملـی منتقـل شد، حدود 5000 جلد کتاب به زبان‌های روسی، فـرانسـوی و آلمانی متعلق به کتابخانه بانک استقراضی شوروی بود. پس از انقـلاب اُکتبـر 1917 کتاب‌های بانک استقراضی در اختیار کتابخانه ملی قرارگرفت.
 
بـا تلاش مهدی بیانی مجموعه کتابخانه عمومی معـارف که به 30 هزار نسخه خطـی و چـاپـی مـی‌رسیـد بـه ساختمان جدید- جنب مـوزه ایـران باستان- منتقـل و با نام کتابخانه ملی ایران در سوم شهریورسال 1316 افتتاح شد.
 
زیـربنـای نخستیـن سـاختمـان کتابخانه ملی ایران 550 متر در 2طبقـه بود. طبقه اول مشتمل بود بر تالار نمایش، تـالار فـردوسـی، بخش نشـریـات و خدمات فنی؛ و طبقـه دوم بـه تالار مـطالعـه (برای حدود 60 نفر) و مخازن کتاب‌ها اختصاص داشت. مخازن کتابخانه کلاً برای 40000 جلد کتاب طـراحی و ساخته شـده بـود.
 
در نیمه دوم دهه 1330 ساختمان دیگـری به مساحت 570 مترمربع زیربنا در حد فاصل ساختمان قبلی و دیوار وزارت امور خارجه سـاختـه شـد و برای یک دهه، کتابخانه ملی کمتر تحت فشار کمبود جا بود.
 
پیشنهـاد احـداث یک کتابخانه ملی دیگـر بیشتر بـه این دلیل بود که کتابخانه ملی موجود از زمان احداث بـه هیـچ وجـه، به گونه‌ای عمل نکرده بود که بتوان آن را یک کتابخانه ملی بـا معیارها و استانداردهای کتابداری به حساب آورد.
 
در واقـع کتابخانه ملی ایـران در حـد یک کتابخانه عمومی و شاید یک قرائت‌خانه انجام وظیفه می کرد. همچنین از اوایـل دهـه 1340، بـه پوششی بـرای سازمان اداری ممیـزی و سانسور بدل شده بود.
 
در اسفند 1356 آیین نامه ثبت کتاب در هیئت وزیـران به تصویب رسید. کتابخانه ملی ایـران، کتابشناسی ملی ایـران را از سال 1342 بـه طور ناقص و نامرتب منتشر می‌کرد اما از نظر خدمات فنی و اصول علمـی و جهانی کتابداری به قدری عقب بود که نمی‌توانست بـه سایر کتابخانه‌های کشور یاری برساند. بیشتر فعالیت 3 تا 4 دهه اول عمر کتابخانه ملی صرف انتشار فهرست نسخه‌های خطی شد.
 
در سال 1352 از ایفلا (فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و مؤسسات کتابداری) درخواست شد که ایران را در تأسیس کتابخانه ملی جدید یاری دهد.
 
در همایش جهانی ایفلا نمایندگان ایـران از آقای لیبارز، رئیس ایفلا خواستند کـه در تأسیس کتابخانه ملی، بـه عنوان یک رویداد مهم فرهنگی در تاریخ ایران، نقش مهمی به کتابداران ایرانی سپـرده شـود. از ایـن رو طـرح تأسیس کتابخانه ملی پهلـوی به مرکز خدمات کتابداری و مرکز مدارک علمی ایران ارسال شد.
 
در 1354، ناصر شریفی، رئیس وقـت دانشکـده کتابـداری پـرات، در آمریکا 60 تن از کتابداران و معماران مشهـور جهـان را دعـوت کرد تا بـرای بررسی معمـاری و کتابخانه‌های ایران به مدت یک ماه به ایران سفر کنند. هنـوز بـررسـی‌هـا و تجدیدنظرهای نهایی بـه انجام نرسیده بود که با پیروزی انقلاب اسلامی کار متوقف شد.
 
پس از پیـروزی انقـلاب اسـلامـی، نخستین گـام بـرای ساماندهی کتابخانه ملی در سال 1358 برداشته شد. طـرح ادغام مرکز خدمات کتابداری و کتابخانه ملی ایـران که هر دو زیرمجموعه وزارت فرهنگ و آموزش عالی بودند به وزیر فرهنگ و آموزش عـالـی ارائـه شـد و مـورد تصـویـب قـرار گرفت.
 
در سال 1360 ادغام انجام شد و مرکز خدمات کتابداری با همه تجهیـزات و کارمندانش بـه سـاختمـان قـدیمـی کتابخانه ملی ایران منتقل شد.
 
بـا عملـی شـدن ادغـام مـرکـز خدمات کتابداری در کتابخانه ملی، در سال 1362، بحران کمبود جا به مراتب شدیدتر شد. سـرانجـام بخشـی از ساختمان نیاوران بــه کتابخانه ملی تحـویـل داده شـد و متعاقب آن کتابخانه ملی، عملاً در سه نقطـه تهـران مستقـر شـد.
 
پراکندگی نیروهای انسانی و بخش‌های مختلف کتابخانه ملی موجب شد که وظایف و کارهای کتابخانه بـا کُندی و مشکـلات زیادی انجام شود. در سال 1369 بار دیگر اجرای طرح ساختمان کتابخانه ملی مطرح شد و کلیـه سـوابـق در اختیار مهندسان مشاور شرکت پیرراز که از طرف وزارت مسکن و شهرسازی به کتابخانه معرفی شده بود، قرارگرفت.
 
در مـرداد 1374 کار ساخت در منطقه عباس آباد تهران آغاز و فاز اول در  اسفند 1383 افتتـاح شـد و کلیـه واحدها و نیروهای انسانی کتابخانه ملی ایـران در یک مکـان جمع شدند.
 
ادغـام سازمان اسناد ملی کشور با کتابخانه ملی ایـران
 
در سال 1378 سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، در کتابخانه ملی ادغام شد و عملاً تعداد ساختمان‌های کتابخانه ملی به عدد 8 رسید. اتفاق مهم دیگری که در دهه 1380 در کتابخانه ملی روی داد، ادغـام سازمان اسناد ملی کشور با کتابخانه ملی ایـران و تأسیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی بـود.
 
شـورای عالی اداری در سال 1381، بـه پیشنهـاد سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشـور این ادغام را تصویب کرد. در بنـد ج مـاده 2 ایـن تصویب نامه آمده اسـت: وظایف و مأموریت‌های تخصصی سـازمـان اسنـاد ملی ایـران و همچنیـن کتابخانه ملی در قالب 2 معاونت مستقـل، تحت عنـوان کتابخانه ملی و اسناد ملی با برنامه مستقل در قوانین بودجه سنواتی فعالیت خواهند نمود.
 
ساختمان جدید کتابخانه ملی
 
ساختمان جدید کتابخانه ملی بـه گونه‌ای طراحی و ساخته شده کـه عـلاوه بـر مدیریت، واحدهای پشتیبانی، و پارکینگ، 8 مـرکـز مهم و تخصصـی کتابداری و مجمـوعـه‌هـای کتاب‌های مرجع و غیـر مرجع چاپی، نسخـه‌هـای خطـی و کتاب‌های نادر، منابع غیرکتابی را در خود جا بدهد و قابلیت آن را داشته باشد تا بتواند با تغییراتی که در حوزه فناوری روی می‌دهد هماهنگ شود.
 
ساختمان جدید ایـن امـکان را دارد تا مراکز تخصصی کتابداری بتوانند با هم در ارتباط مستقیم باشند. مجمـوعـه اصلـی کتابخانه ملـی در مخزن‌های بسته و در زیرزمین نگاهداری می‌شود ولی مجموعه‌ها و منـابـع مرجع در سالن‌های قرائت و به صورت نظام قفسه باز در دسترس مراجعه کنندگان است.
 
با استفاده از تجهیزات مدرن، انتقال کتاب از مخازن به بخش‌های امانت امکان پذیر است. این ساختمان گنجایش حداکثر 7 میلیون نسخه را دارد.
 
فعالیت‌های کتابخانه ملی
 
فراهم‌آوری منابع، سازماندهی، اطلاع‌رسانی و فعالیت‌های پژوهشی مهمترین فعالیت های اصلی کتابخانه ملی هستند.

چه کسانی از سال 1316 تاکنون بر کرسی کتابخانه ملی تکیه زدند؟

مهدی بیانی، بنیانگذار و نخستین رییس کتابخانه ملی ایران بود. نخستین رییس کتابخانه ملی ایران صاحب کتاب‌ها و مقاله‌های متعددی در زمینه فلسفه، خوشنویسی و کتابداری است. فهرست ناتمام تعدادی از کتاب‌های کتابخانه سلطنتی در سال 1352 و کتابشناسی کتاب‌های خطی سال 1353 از جمله آثار وی محسوب می‌شود. بیانی از سوم شهریور ماه 1316 تا 13 خرداد ماه 1340 ریاست کتابخانه ملی ایران را بر عهده داشت. 
 
علی‌اصغر شمیم، از سال 1319 تا سال 1321 رییس کتابخانه ملی ایران بود. وی دارای مدرک کارشناسی تاریخ و جغرافیا از دانشسرای عالی تهران در سال 1310 و استادی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران و دانشکده پلیس، همکاری در تاسیس کلاس‌های اکابر ( آموزش بزرگسالان) و اداره کل نگارش و کمیسیون فیلم و نمایش از جمله فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی شمیم محسوب می‌شود. 

ناصر شریفی، اولین ایرانی دارای مدرک کتابداری است که از سال 1340 تا 1341 ریاست کتابخانه ملی ایران را بر عهده داشت. وی کارشناسی زبان و ادبیات فرانسه، کارشناسی ارشد و دکترای کتابداری را از دانشگاه کلمبیا دریافت کرد.

ایرج افشار، پژوهشگر، ایران‌شناس و کتاب‌شناس ایرانی، کارشناس رشته قضایی از دانشکده حقوق دانشگاه تهران است که از خرداد تا دیماه 1328 ریاست کتابخانه ملی ایران را بر عهده داشت. ریاست انتشارات دانشگاه تهران، رییس کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران و ریاست مرکز ملی کتاب وابسته به کمیسیون ملی یونسکو در سال 1348 از جمله فعالیت‌های دیگر وی در عرصه فرهنگی است. 

صفا ابراهیم، از سال 1342 تا 1345 رییس کتابخانه ملی ایران بود. وی کارشناسی فلسفه و علوم تربیتی را از دانشسرای عالی تهران درسال 1317 کسب کرد. 

بهروش جمشید، از سال 1346 تا 1353 مدیر اداره کتابخانه‌ها و سرپرست کتابخانه ملی ایران بود. وی مدرک کارشناس اقتصاد از دانشکده حقوق دانشگاه تهران داشت و از سال 1345 تا 1351 دبیر کل هیات امنای کتابخانه‌های عمومی و استاد کتابداری کلاس‌های آموزش کتابداری بود. دریافت نشان درجه پنج تاج از وزارت فرهنگ و هنر در سال 1350 از افتخارات دیگر وی محسوب می‌شود. 

ذکا یحیی، سال 1347 رییس کتابخانه ملی بود دارای کارشناسی باستان شناسی از دانشکده ادبیات دانشگاه تهران بود. ریاست موزه هنرهای تزیینی سال 1337، معاون اداره کل موزه‌ها و فرهنگ عامه سال 1340، رییس موزه مردم شناسی سال 41، رییس انتشارات اداره کل باستان شناسی بود. 

ناصر مظاهری تهرانی، رییس کتابخانه ملی ایران از سال 1348 تا سال 1353 دارای کارشناسی باستان شناسی از دانشگاه تهران، کارشناسی ارشد علوم تربیتی از کالج مکالستر آمریکا و کارشناسی ارشد کتابداری از دانشگاه کوئین انگلستان درسال 1364 است. وی اولین رییس انجمن کتابداران ایران از سال 1346 تا 1348 و پایه گذار کتابخانه‌های مرکز مطالعات تاریخی برای یونسکو است.مظاهری صاحب مقاله‌های متعددی در مجله پیام یونسکو و دانستنی‌های کتابداری است. 

علی حق ازلی، از سال 1353 تا 1354 رییس کتابخانه ملی ایران بود. وی معاون اداره کل فرهنگ و هنر مازندران، اداره کل کتابخانه‌‌ها و همچنین کتابخانه ملی ایران از سال 1345 تا 1354، معاون اداره کل نمایندگی‌های فرهنگی در خارج و همچنین کارشناس متخصص آموزشی فرهنگی در وزارت فرهنگ و هنر بود. 

جلال طباطبایی، مدیر کل کتابخانه ملی ایران از اوایل سال 1354 تا 28 مرداد ماه همان سال بود. دبیری آموزش و پرورش و سرپرست اداره نگارش وزارت فرهنگ و هنر از جمله سمت‌های دیگر وی است. 

ایرج زنده‌پور، سرپرست کتابخانه ملی ایران از مرداد تا آبان ماه سال 1354 دارای کارشناسی تاریخ و جغرافیا، کارشناسی ارشد علوم تربیتی و جامعه‌شناسی و ادبیات است. رییس و مدیر اداره کل نگارش وزارت فرهنگ و هنر، مسوول کمیته کتاب و انتشارات جشن فرهنگ و هنر درسال 1350، مشاور وزیر فرهنگ و هنر و سرپرست کتابخانه ملی ایران به مدت چند ماه در سال 1354 از جمله سوابق فرهنگی وی محسوب می‌شود. 

عبدالعلی سیاوشی، ازسال 1354 تا 1356 رییس دیگر این کتابخانه است. وی دارای کارشناسی زبان فرانسه از دانشسرای عالی مدیریت بود. ریاست آموزش و پرورش بوشهر، مدیر کل امور اداری وزارت فرهنگ و هنر از سال 1356 تا 1357، ریاست تعلیمات اساسی و اداره بازرگانی استان آذربایجان شرقی را هم در کارنامه خود دارد.

عبدالله لک مظاهری، شخصی دیگری است که از سال 1356 تا 1358 رییس کتابخانه ملی ایران می‌شود. کارشناسی تاریخ و جغرافیا از دانشکده ادبیات و دانشسرای عالی تهران، دبیر دبیرستان‌های گرگان، مدیر کل روابط فرهنگی وزارت فرهنگ و هنر، رایزن فرهنگی ایران در پاکستان به مدت هفت سال و انتشار یک دوره تاریخ سال اول تا پنجم برای دبیرستانی‌ها از جمله فعالیت‌های شاخص فرهنگی این رییس کتابخانه ملی محسوب می‌شود. 

فریدون بدره‌ای، مدیر کل کتابخانه‌ ملی ایران از سال 1358 تا 1359 کارشناسی زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی زبان‌های باستانی و دکترای زبانشناسی و زبان‌‌های باستانی در سال 1350 و همچنین کارشناسی ارشد کتابداری در سال 1351 از دانشگاه تهران است. 

مصطفی محمدی عراقی، مدیر کل کتابخانه ملی ایران ازسال 1359 تا 1360 است. وی کارشناسی فلسفه و حکمت و همچنین کارشناسی ارشد علوم قرآنی و حدیث را از دانشکده الهیات و معارف اسلامی دریافت کرد. 

حسین محی‌الدین الهی قمشه‌ای، مدیر کل کتابخانه‌ ملی ایران از سال 1360 تا 1361؛ دارای کارشناسی فلسفه و دکترای معارف اسلامی از دانشگاه تهران است. گزيده فيه مافيه ( مقالات مولانا ) در معرفي جلال الدين بلخي و شرح مقالات او، گزيده «منطق الطير» در معرفي عطار و هفت شهر عشق او،« شرح گلشن راز» شيخ محمود شبستري، كتاب «مقالات»، ترجمه گزيده اي از سخنان شكسپير، بررسي آثار ترجمه شده اسلامي به زبان انگليسي، ترجمه كتاب «پيامبر اثر خليل جبران»، تصحيح«ديوان حافظ»، مجموعه اي از آثار وی است. 

محمد کاظم زرکشان، مدیر کتابخانه ملی ایران از سال 1361 تا 1362 دارای کارشناسی معقول و منقول، کارشناسی ارشد حقوق از دانشگاه تهران و دکترای جامعه‌شناسی و حقوق از سوربن فرانسه در سال 1357 تا 58 است. 

عباس نورصالحی، مدیر دیگر کتابخانه ملی ایران از سال 1362 تا 1363 بود. وی کارشناسی تاریخ و جغرافیا، کارشناسی ارشد روانشناسی و علوم تربیتی از دانشگاه تهران در سال 1342 دارد. سرپرستی مجتمع آموزشی ناشنوایان باغچه‌بان، رییس سازمان اسناد ملی ایران و مشاور مالی وزارت آموزش و پرورش در سال 62 را در کارنامه خود دارد. 

احمد فخاری، سرپرست کتابخانه ملی ایران درسال 63 تا 64 شد. وی کارشناس ارشد علوم اجتماعی از دانشگاه تهران، معاون اجرایی و قائم مقام یونسکو، کارشناس امور فرهنگی در کمیسیون ملی یونسکو بوده است. 

سید حسن شهرستانی، رییس کتابخانه ملی ایران از سال 1364 تا 1366 کارشناسی مهندسی کشاورزی از دانشگاه تهران، دکترای ادبیات و هنر در سال 1378 است. وی عضو هیات رییسه شورای جهانی آرشیو، استادیار دانشگاه هنر، مشاور عالی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران از سال 1381 تاکنون است و کتاب‌ها و مقالات متعددی در زمینه ادبیات و عرفان منتشر کرده است. 

محمد رجبی، ریاست کتابخانه ملی ایران را از سال 1366 تا 1371 بر عهده گرفت.  وی کارشناسی فلسفه، کارشناسی ارشد و دکترای فرهنگ و زبانشناسی باستانی از دانشگاه تهران دارد. 

محمد خاتمی، مشاور فرهنگی رییس جمهور و رییس کتابخانه ملی در سال 1371 تا سال 1376 بود. وی کارشناسی فلسفه از دانشگاه اصفهان، رییس مرکز اسلامی هامبورگ در آلمان، نماینده مردم اردکان میبد در اولین دوره مجلس شورای اسلامی، سرپرست موسسه کیهان، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی از سال 1361 تا 1371 و رییس جمهور ایران سال 1376 تا 1380 بود.

سید کاظم موسوی بجنوردی، رییس کتابخانه ملی ایران از سال 1376 تا 1384 بود. وی رییس بنیاد مستضعفان، استاندار اصفهان، نماینده مجلس شورای اسلامی ، پایه گذار و سرپرست بنیاد دایره المعارف بزرگ اسلامی، ازسال 1360 تا کنون ، پایه‌گذار حزب ملل اسلامی در سال 1340 است. 

علی اکبر اشعری، رییس کتابخانه ملی از سال 1384 تا کنون کارشناس ارشد مدیرت منابع انسانی از مراکز آموزشی مدیریت دولتی، معاون و مدیر کل آموزش و پرورش، قائم مقام و معاون مطبوعاتی و تبلغیاتی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و مدیر عامل شرکت انتشارات سروش در صداو سیما بود. 

 اسحاق صلاحی کجور، در سال 1341 در روستای صلاح‌الدین کلا از توابع نوشهر به دنیا آمد. وی تا مقطع دکترا در رشته مدیریت استراتژیک تحصیل کرده و عضو هیات علمی دانشگاه و معاون یارانه‌ها و فقرزدایی وزارت رفاه و تامین اجتماعی در دولت احمدی نژاد بوده است. 

سید رضا صالحی امیری، متولد سال 1340 در شهر بابل، رییس كمیته اجتماعی شورای عالی امنیت ملی، عضو هیأت رئیسه مركز بررسی‌های استراتژیك ریاست جمهوری، عضو هیأت امنای موسسه مطالعات راهبردی وابسته به وزارت علوم، مشاور رییس‌جمهور در دولت سید محمد خاتمی و عضو شورای اجتماعی كشور و عضو شورای اطلاع‌رسانی دولت را در کارنامه خود دارد. او همچنین معاونت پژوهش‌های فرهنگی و اجتماعی مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام است. وی از سال 1392 تا سال 1395 ریاست این سازمان را بر عهده داشته است.

اشرف بروجردی، هم اکنون با حکم رییس جمهوری ریاست این سازمان را بر عهده دارد.