به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، «تفریحات ایرانیان» مسکرات و مخدرات از صفویه تا قاجار نوشته رودی مته چهارشنبه 19 تیرماه در سرای اهل قلم موسسه خانه کتاب نقد و بررسی شد. در این نشست که با همکاری انجمن ایرانی تاریخ برگزار شد ابراهیم موسی‌‌پور، سید سعید میرمحمدصادق و مانی صالحی علامه (مترجم) درباره این کتاب سخنرانی کردند.

مسکرات و مخدرات از دوران باستان تا عصر حاضر به گونه‌های متنوعی در حیات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی ایران تأثیر گذاشته است. مته بر آن است که مصرف برخی از مشروبات در میان نخبگان ایرانی در دوران باستان و حتی پس از اسلام رواج داشته است، به طوری که در برخی موارد بر قدرت و توان نظامی و کیفیت رهبری سیاسی تاثیر منفی گذاشته است. او شکست شراب آلوده شاه اسماعیل در جنگ چالدران را از این دست تأثیرات می‌داند.

رودی مته بر این باور است که اگر غنای سنت فرهنگی ایران و فقر نسبی اسناد اجتماعی ـ اقتصادی برای هر دوره‌‌‌‌‌‌‌ای تا قبل از عصر جدید را هم به مورد قبل اضافه کنیم، می‌‌‌‌‌‌‌توان فهمید که چرا محققان تأثیرات سکرآور مواد مخدر و الکل را بیشتر همچون استعاره‌‌‌‌‌‌‌ای شاعرانه نگریسته‌‌‌‌‌‌‌اند. همچنین نیروی جاذبه فرهنگ که تمایل داشته حقیقت و تعالی را از واقعیت خارجی ملموس باارزش‌‌‌‌‌‌‌تر و معتبرتر بداند، باعث شده ایران‌پژوهان، چه ایرانی و چه خارجی، تحقیق در فعالیت‌‌‌‌‌‌‌های متعالی‌‌‌‌‌‌‌تر و روحانی‌‌‌‌‌‌‌تر حیات بشری را بر علاقه‌‌‌‌‌‌‌شان به ابعاد مادی زندگی از جمله موضوع تولید و مصرف ترجیح دهند.



موسی‌پور بشلی سخنانش را با اشاره به لغزش‌هایی آغاز کرد که در کتاب روی داده و گفت: در مواردی اعلام فرانسه با تلفظ انگلیسی ضبط شده است مثل رافائل دومان که دومانس ضبط شده یا برخی اعلام فارسی و عربی و ترکی در ترجمه به درستی ضبط نشده مثلا نعیمه به جای نعیما که مورخ مشهور عثمانی است؛ البته این اشتباهات معمولا به سبب مشکلات «ترانسلیتراسیون» اعلام پیش می آید بویژه که در ترجمه منابع تاریخی و تمدنی کشورهای اسلامی، ما با انبوه متنوعی از اعلام فارسی و عربی و ترکی و اردو و بربری و جز اینها سروکار داریم. اما موردی مثل حسام الدین متطبب هم در کتاب هست که آن را خود مولف نادرست ضبط کرده و مترجم محترم هم طبعا با این واژه آشنا نبوده و ضبط خطا را اصلاح نکرده است؛ متطبب عنوان بسیاری از پزشکان و مولفان در دوره اسلامی بوده است از جمله همین حسام الدین. همچنین در متن اصلی نوشته شده «الله‌وردیخان ارمنی» که الله وردیخان گرجی بوده است. در مواردی هم مترجم خطاهای ضبط اشعار فارسی را که در متن اصلی بوده تصحیح کرده است. با این حال در یک دو مورد باز هم اشعار همچنان اشکال وزنی دارند یا مثلا در جایی خود مترجم محترم بیتی از رودکی را در کروشه نقل کرده که صورت صحیح آن چیز دیگری است.

وی سپس به برشمردن اهمیت و امتیازات این کتاب پرداخت و اشاره کرد که اثر رودی مته در حوزه مورد بحث یک شاهکار به شمار می آید از این رو که در حد امکان و با توجه به دشواری گردآوری انبوهی از شواهد پراکنده توانسته است تصویر نسبتا منسجمی از مقوله های مورد نظرش را در کتاب ارائه کند. محققان خارجی از جمله مته خوشبختانه برخلاف ما ایرانیان هم به منابع و اسناد به‌ویژه اسناد مالی و تجاری بایگانی‌های بزرگ غربی دسترسی دارند و هم از شرایط مساعدی برای پژوهش در همه حوزه‌ها برخوردارند.

بخشی از این کتاب که به بررسی داده‌های آماری راجع به تجارت و صادرات قهوه پرداخته کم نظیر و بسیار جذاب است. این در حالی است که اطلاعات و آمار و داده‌های کمی درباره دوران صفوی یا قاجاری بسیار محدود است یا دسترسی ما به آنها به سادگی میسر نیست و از همین روست که کار کردن در زمینه تاریخ اجتماعی اقتصادی ایران اصولا بسیار دشوار است. به هر روی به عنوان یک خواننده از آقای رودی مته که این پژوهش پردردسر را صورت داده و یکی از مقوله‌های کمتر کار شده در تاریخ اجتماعی ایران را مطالعه کرده، سپاسگزاری می‌کنم.

موسی‌پور بشلی همچنین در نقدی روش شناختی به کار مته گفت: مته با اینکه پژوهشگر ممتازی در تاریخ اجتماعی است در این کتاب به منابع کافی مراجعه نکرده. شاید اگر اسم کتاب این قدر جامع نبود می شد این مورد را نادیده گرفت ولی اگر قرار باشد به تاریخ مفرحات و مکیفات در ایران بپردازیم توجه به منابع غیر رسمی و غیر تاریخی مثل منابع ادبی و فولکلوریک و جز اینها هم لازم است.

مته درباره دوره صفوی بر اساس اینکه شواهد مصرف مشروبات در میان طبقات پایین در دست نیست یا ایشان به دست نیاورده به این نتیجه رسیده که مصرف کنندگان مشروبات، اعضای طبقات بالای جامعه بوده اند در حالی که برای چنین استنتاجی اتکای صرف به منابع تاریخی و گزارش‌های مستقیم کافی نیست و محقق باید بر اساس شواهد دیگر و بافتمندسازی داده‌های پراکنده ادبی و زبان شناختی به نوعی اطلاعات لازم را در این زمینه گردآوری کند.

وی ادامه داد: اگر اتکای صرف به گزارش‌های مستقیم ملاک باشد ما در تاریخ اجتماعی صفویه درباره قهوه خوردن طبقات پایین هم داده‌های مستقیم کافی نداریم پس باید همین حرف را درباره قهوه هم بزنیم یا درباره هر خوراکی دیگری که گزارش‌های مستقیم به ما نمی‌گویند که در دوره صفوی مردم عادی هم آنها را مصرف می‌کرده‌اند. تحلیل‌های هرمنوتیک فضا و بافتار اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی و مولفه‌هایی که باید به صورت یک شبکه دیده شوند در چنین استنتاجی به مورخ اجتماعی کمک می‌کنند. اصلا تاریخ اجتماعی به همین دلیل به‌وجود آمد که برای یافتن اطلاعات تاریخی، مسیرهایی را طی ‌کند که در تاریخ نگاری سنتی طی نمی‌شده است و چیزهایی را ببیند که مورخان سنتی نمی‌دیدند یا نمی‌خواستند ببینند.

این پژوهشگر تاریخ افزود: با این همه احتمالا این نقص در کتاب محصول چگونگی شکل گیری این کتاب است که در اصل مقاله‌ای قدیمی بوده و بعدا مته آن مقاله را با اطلاعات دیگر، تفصیل داده است.

وی در ادامه به توجه مته به خرده فرهنگ نوشیدن مشروبات اشاره کرده و گفت: مته با اینکه در پی نوشتن ابعاد تاریخ فرهنگی یا مردم شناختی مصرف این نوشیدنی‌ها در ایران نبوده تا حدی به مجموعه فرهنگی ای که در این زمینه شکل گرفته توجه داشته که من در کتاب دین زیسته و زندگی روزانه اسم این را  «مجموعه فرهنگی نهان نوشی» گذاشته‌ام. 

موسی‌پور بشلی در پایان سخنانش به بحث تنباکو پرداخت و گفت: مطالعات درباره جنبش تنباکو در ایران بسیار مغشوش و از نظر روش شناسی و حتی روش تحقیق تاریخی نابسامان است و اغلب نوشته های موجود، شعاری و مغلوط است و مته خوشبختانه به برخی از موارد مهمی که در این قبیل نوشته‌های راجع به جنبش تنباکو مغفول مانده، اشاره کرده است.




سید سعید میرمحمد صادق نیز سخنانش را با سروده‌ای از نجیب کاشانی آغاز کرد و گفت: «ثنا می‌کنم ایزد پاک را / مدور کن حب تریاک را» نجیب کاشانی از شاعران پارسی سده یازدهم هجری در روزگار صفوی است که در عصر شاه سلیمان و شاه سلطان‌حسین می‌زیست و در سبک هندی شعر می‌سرود. وی کتابی با نام تاریخ کشیک‌خانه دارد که در این کتاب مراسم هر روز دربار شاه سلیمان را که مهمان ویژه و شاهزاده‌ای به نام اکبر دارد گزارش‌ می‌دهد. حب تریاک زمینه دارویی داشته و دیوان‌هایی که در آن دوره وجود دارد به این مساله اشاره کرده است.

معاون فرهنگی و پژوهشی موسسه خانه کتاب ادامه داد: ما در ایران فقر پژوهشی در حوزه تاریخ اجتماعی داریم. اما غربی‌ها نیز با اینکه کارهای ارزشمندی در این زمینه انجام داده‌اند ضعف ساختاری در پژوهش‌هایشان وجود دارد و آن ضعف ساختاری به عمق متون تاریخی و ادبی برمی‌گردد که از چشم پژوهشگران غربی مغفول مانده است. در خارج از کشور به تاریخ اجتماعی باریک‌بینانه نگریسته نمی‌شود تنها موردی که وجود دارد این است که دست آن‌ها در پژوهش باز است و آن‌ها زمینه پژوهش و تحقیق در این مساله را دارند. در ایران نیز در این زمینه کارهایی انجام می‌شود اما محدودیت‌هایی وجود دارد، گاهی پژوهش‌هایی در زمینه تاریخ اجتماعی انجام می‌شود اما به مرحله چاپ نمی‌رسد.

وی افزود: مته کتابش را از مواد مخدر آغاز می‌کند و به توتون و تنباکو می‌رسد. مته در این کتاب به چند هدف اشاره می‌کند. نگاه به نمود مادی مواد کیفی‌آور و خاصیت داروشناسی آن. ابزار و ادواتی که برای مصرف این مواد استفاده می‌شود و دیگری بررسی مسایل اقتصادی و اجتماعی و سیاسی از نگاه مولف است. همچنین ارایه تاریخ اجتماعی از شیوه‌ها و رویکرد ایرانیان به مواد مخدر. مته در پایان اهدافش ورود این نوع مواد را در زندگی مردم بررسی می کند و دیگر این‌که این مواد چه فرایندی را بین نهاد قدرت و نهاد مردم دارد که در جاهایی موفق بوده است. وی همچنین از پیشینه شراب نوشی می‌گوید. مته به سمت منابع درجه نخست می‌‌رود اما این منابع فرنگی هستند و سراغ دیگر پژوهش‌ها نمی‌رود.

میرمحمدصادق ادامه داد: مته در توصیفاتی که ارایه می‌دهد یک جاهایی دچار ابهام می‌شود. در بعضی جاها می‌گوید صوفیان باده‌نوشی می‌کنند که نگاهش تناقض‌گونه در کلام و محتواست که در این اثر این دیدگاه وجود دارد. همچنین نویسنده از توبه شاه تهماسب می‌گوید و در جای دیگر می‌نویسد که به شاه تهماسب در خواب الهام شده است. در برخی جاها از شا‌ه عباس اول سخن می‌گوید و سپس به شاه عباس دوم می‌پردازد که با این نوع نگارش خواننده را دچار سردرگمی می‌کند. ارجاع به منابع نیز این است که معمولا از قدیمی‌ترین منبع شروع می‌شود و این ظرافت‌های پژوهش را نشان می‌دهد.

معاون فرهنگی پژوهشی موسسه خانه کتاب به اسناد فرنگی نیز اشاره کرد و گفت: استفاده از اسناد فرنگی در این کتاب بی‌نظیر است و نگاه غیر ایرانیان را به تاریخ ایران نشان می‌دهد و مته همه این موارد را به شکل سند مستقیم ارایه می‌دهد و برخی از این فکت‌ها قابلیت نقد و تحلیل دارند.

وی افزود: مته نقش این کتاب را از نگارش یک مقاله آغاز کرده و وقتی این پژوهش را در قالب کتاب می‌خوانیم پرش‌های ذهنی را برای خواننده ایجاد می‌کند. در کتاب به اصرار شاه سلیمان به شیخ علی زنگینه برای نوشیدن شراب اشاره می‌شود و وقتی وی امتناع می‌کند مدتی بعد از سمتش برکنار می‌شود. مته سه جا این مطلب را می‌گوید. نبود منابع ایرانی یک ضعف در این اثر محسوب می‌شود، تذکره‌های فارسی آگاهی‌های بسیاری به پژوهشگران و محققان می‌دهد و مته می‌توانست از تذکره‌ها به عنوان منبع بهره بیشتری ببرد.

معاون فرهنگی و پژوهشی موسسه خانه کتاب در پایان سخنانش گفت: ورود تنباکو به ایران نیز مساله مهمی است و در منابع دوره صفوی به آن اشاره شده است. نویسنده عرفات‌العاشقین می‌گوید مصرف تنباکو در سال 1017 ق. رواج پیدا می‌کند. منابع تصویری ما از دوره صفوی دربردارنده اطلاعات تاریخی مهمی هستند که پیشرفت‌ها را در آن دوره نشان می‌دهند. ساختارهای پژوهش در این اثر چارچوب خاصی ندارد زیرا از نگارش مقاله آغاز می‌شود و کم کم مطالب گسترده‌تر می‌شود.



مانی صالحی علامه نیز در سخنانی کوتاه گفت: در این جلسه نقد به جنبه‌هایی اشاره شد که بسیار مفید بود. من با ابزار نوین ترجمه نمی‌کنم. مطالب این کتاب فتح بابی است برای پژوهشگران جوانی که می‌خواهند در این زمینه کار کنند. یک نکته که می‌خواهم به آن اشاره کنم هنجارسازی بازارهای بین‌النهرین برای بازارهای شرقی است. آن‌ها هنجارهای اجتماعی را براساس منافع خود به ما تحمیل می‌کنند.

وی افزود: همچنین نام کتاب را نیز تغییر داده‌ایم زیرا نام اصلی کتاب به دنبال لذت‌جویی بود و مشکلاتی فنی را به‌وجود می‌آورد. میرمحمدصادق نیز در پاسخ به تغییر نام کتاب گفت: بهتر بود که نام کتاب تفریجات ایرانیان انتخاب نمی‌شد زیرا تفریحاتی نظیر ورق بازی کردن (گنجفه) که در دوره صفویه رواج داشت و بازی‌های عامیانه و کشتی و... را دربرمی‌گیرد اگر کسی این دوره تاریخی را نشناسد گمان می‌برد که تفریح ایرانیان در دوره صفویه تنها خوردن قهوه و کشیدن دود و نوشیدن شراب بوده است!