به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، مدتی است برآن شده‌ایم در مجموعه‌ای از گزارش‌های پیوسته، به بررسی ادبیات کودک و نوجوان سایر کشورها بپردازیم. در این راستا تصمیم گرفتیم در این گزارش به ادبیات کودک و نوجوان در تاجیکستان بپردازیم که مراودات فرهنگی زیادی با کشور ما دارد. زبان مردم تاجیکستان زبان فارسی است. بخش عمده‌ای از مردم آن کشور ایرانی‌تبارند و علاقه‌مند به ادبیات و فرهنگ نیاکان خود یعنی ایرانیان یا همان تاجیکان کهن و داستان‌های قدیمی «کلیله و دمنه» و «چهار درویش» همیشه مورد علاقه‌ خانواده‌های تاجیک بوده‌ است.
 
در داستان‌ها، افسانه‌ها و شعرهای ویژه مخاطب کودک که نویسندگان تاجیک، آن‌ها را از ادبیات عامه یا تخیل خود آفریده‌اند، رگه‌های نیرومند اندیشه ایرانی دیده می‌شود؛ اندیشه‌هایی همچون پیروزی نیکی بر بدی، اصول اخلاقی و آموزش‌های تربیتی، احترام به مادر، به‌کارگیری خرد، پاسداشت طبیعت و آزار ندادن جانوران. این مسائل مواردی است که در زبان‌های ایران باستان و میانه از اصول جدانشدنی نوشته‌های دینی و غیردینی مانند اوستا، بندهشن، پندنامه‌های گوناگون زمان اشکانی و ساسانی و سغد کهن بوده و با اسلام آوردن مردم ایرانی‌تبار، باز این اندیشه‌ها در قالب‌های نوین مطرح شده است. کودکان و نوجوانان تاجیکستان در قالب برنامه‌های مکتبی با آثار سعدی، حافظ و فردوسی آشنا می‌شوند و وزارت معارف تاجیکستان این آثار را در کتاب‌ها جا داده است. در تلویزیون تاجیکستان هم شاهنامه‌خوانی و فیلم‌های زیادی با موضوع رستم و سهراب و سیاوش پخش می‌شود و کتاب‌هایی مانند «بهارستان»، «لیلی و مجنون» و «مثنوی معنوی» برای کودکان و نوجوانان ساده‌‌نویسی شده‌اند.
 
ادبیات کودک تاجیکستان ریشه در زبان و ادبیات ایران زمین دارد
پوپک نیک‌طلب، از نویسندگان و پژوهشگران ادبیات کودک و نوجوان، درباره تاریخچه ادبیات کودک و نوجوان در تاجیکستان به ایبنا می‌گوید: تاریخچه ادبیات کودک و نوجوان در تاجیکستان ریشه در تاریخ این کشور دارد که با تاریخ ایران زمین عجین شده است. این سرزمین، سغد باستان نام داشته و پس از آن قلمرو هخامنشیان، سلوکیان، ساسانیان و حتی دوره اسلامی بوده است.
 
وی در ادامه می‌افزاید: از سنگ‌نوشته‌هایی که در سرزمین سغد به دست آمده چنین بر می‌آید که در این سرزمین داستان‌های بسیار کهنی گفته شده که یکی از آن‌ها داستان زیبای «سه ماهی» است که ما آن را در «مثنوی معنوی» دفتر چهارم مولانا می‌بینیم که به زیبایی شرح داده شده است و داستان‌های زیبای دیگری که می‌توانیم رد پای آن‌ها را در «کلیله و دمنه» ببینیم. یعنی این خطه و زبان سغدی زبانی است که با آن داستان‌های زیادی می‌گفته‌اند البته در حال حاضر این زبان از بین رفته و فقط در منطقه کوچکی در آن حوالی منطقه‌ای به نام «یغناب» از این گویش استفاده می‌کنند.
 
نیک‌طلب با بیان اینکه زبان و ادبیات تاجیکستان درواقع به خودی خود معنا نداشته و آنچه بوده زبان و ادبیات ایران زمین بوده، توضیح می‌دهد: فولکلورها و ادبیات عامیانه و شعرهایی که مصطلح است در میان مردم و نسل به نسل گردیده و زبان به زبان پخش شده در این شهرها تماما برگرفته از فولکلورها و داستان‌های ایرانی بوده است. از سویی اولین شاعر شعر فارسی نیز رودکی است که در پنجکنت سمرقند به دنیا آمد و درواقع همه این‌ها در ادبیات کودک و نوجوان تاجیکستان تاثیر داشته است.
 
این پژوهشگر در ادامه به دعای باران اشاره می‌کند و می‌گوید: در تاجیکستان مراسمی وجود دارد که به آن «دعای باران» می‌گویند که شاید اولین و ابتدایی‌ترین و بستر اولیه ادبیات کودک و نوجوان تاجیکستان بوده است. در این مراسم در بخارا و نواحی آن، بچه‌ها با خواهش والدین، ظرفی را به چوبی بسته و با آن به منازل مردم رفته و هنگام خشکسالی در کوچه و خیابان چنین می‌خوانند:
«یا رب سبب حیات حیوان بفرست / از خان کرم نعمت الوان بفرست
از بهر لب تشنه طفلان نبات/ از سینه ابر قطره باران بفرست»
 
نیک‌طلب در ادامه می‌گوید:‌ ادبیات کودک و نوجوان تاجیکستان تا ابتدای قرن بیستم میلادی با فراز و نشیب‌های خودش که مختص آسیانه میانه بود به همین ترتیب ادامه داد تا انقلاب بولشویکی انجام می‌شود و در سال 1917 انقلاب بزرگ سوسیالیستی اکتبر شوروی، تاجیکستان هم جزئی از اتحاد جماهیر شوری می‌شود. در این دوره می‌بینیم ادبیات نوین و به تعبیر جدید ادبیات کودک و نوجوان امروزی توسط فردی به نام استاد صدرالدین عینی شکل می‌گیرد.
 
«تهذیب الصبیان»؛ نخستین کتاب برای کودکان و نوجوانان تاجیک
این نویسنده با بیان اینکه صدرالدین عینی را پدر ملت تاجیک و بنیان‌گذار ادبیات کودک و نوجوان تاجیکستان می‌دانند، درباره آثار وی می‌گوید: عینی کتابی به نام «تهذیب الصبیان» دارد و درآن در قالب یادداشت‌هایی، خاطرات دوره کودک و نوجوانی‌اش را برای کودکان بیان می‌کند و همین اولین کتابی می‌شود که برای کودکان و نوجوانان در تاجیکستان نوشته می‌شود.
 
وی در ادامه به سایر نویسندگان فعال ادبیات کودک و نوجوان تاجیکستان اشاره می‌کند و می‌افزاید: پس از عینی، نویسندگان دیگری می‌آیند مثل ابوالقاسم لاهوتی متخلص به لاهوتی یا لاهوتی خان، که شاعر، روزنامه‌نگار، نظامی و فعال سیاسی انقلابی در دوران انقلاب مشروطه بوده و از نخستین کسانی است که قالب‌های شعری را درنوردید و به زبانی ساده و روان شعر گفت. از او مجموعه‌ای شامل قطعه٫ غزل و مقداری تصنیف بر جای مانده ‌است. از آثار او می‌توانم به کتاب «ترانه‌های پارتیزانی» اشاره کنم که می‌توانیم تاثیر ادبیات بولشویکی و سوسیالیستی روسیه را در ادبیات کودک و نوجوان ‌ببینیم.

نیک‌طلب می‌گوید: بعد از این نویسندگان، می‌توانم به آته‌جان پیرو سلیمانی، شاعر و نویسنده تاجیک‌تبار ازبکستانی اهل شهر بخارا و یکی از شاعران ابتدای سده بیستم میلادی اشاره کنم که از شاعران و نویسندگان پیشکسوت به حساب می‌آید و در تألیف کتاب‌های درسی نیز شرکت داشته‌ است. او در کتابی به نام «منظومه بچگانه» شعرهایی برای بچه‌ها نوشته است. پیرو سلیمانی برای نخستین بار شروع به استفاده از موسیقی کلامی در شعرهایش برای کودکان می‌کند. در یکی از شعرهایش به نام «نوای موسیقار» می‌خوانیم:
«گروم گروم گروم
این کاروان آتش بار به پیش می‌رود و پیش می‌رود هموار
تپر تپر تپر
این چرخ‌های فولادی به گردش‌اند به بالای ریل‌های قطار
شبر شبر شبر
موج‌های آب آمو به گوش می‌رسد همچو نوای موسیقار»

 
تاثیر استقلال جمهوری تاجیکستان بر ادبیات کودک
این نویسنده در ادامه به استقلال جمهوری تاجیکستان و تاثیرش بر ادبیات کودک و نوجوان اشاره می‌‌کند و می‌گوید: در تاریخ نهم سپتامبر 1991 جمهوری تاجیکستان از اتحاد جماهیر شوروی پس از 74 سال استقلال پیدا می‌کند، و تاثیراتش بر ادبیات کودک و نوجوان بسیار شگفت‌آور است. تا آن زمان مباحث و مطالب روسیه کاملا بر ادبیات کودک و نوجوان احاطه داشته اما بعد از استقلال جمهوری تاجیکستان، فضا بازتر می‌شود و نویسندگان و شاعران می‌توانند با فضای بازتر و بهتری به مسائل ادبیات کودک و نوجوان بپردازند. و در این مرحله است که ادبیات ایران‌زمین در تاجیکستان دوباره رونق می‌گیرد و فرهنگ‌ها و ضرب‌المثل‌های گذشته دوباره در ادبیات تاجیکستان بازگو می‌شود.
 
نیک‌طلب درباره خط مردم تاجیکستان نیز توضیح می‌دهد: خط مردم تاجیکستان در این دوره که به صورت مکتوب نوشته می‌شود خط سیریلیک یا آزبوکا است. خط سیریلیک از خط یونانی باستان با حروف بزرگ گرفته شده‌ و فاصله زیادی با خط نیاکان و خط فارسی ما دارد. حتی در آن زمان در دوره روسیه سوسیالیستی استفاده از خط فارسی به شکل معمول یک نوع جرم بوده و نویسندگان کودک و نوجوانی که از این خط استفاده می‌کردند مورد مواخذه قرار می‌گرفتند و حتما باید از خط سیریلیک استفاده می‌کردند. اما به‌تدریج خط فارسی به عنوان خط نیاکان جایگاهش را در این سرزمین پیدا می‌کند به طوری‌که شنیده‌ام در طبقه چهارم کتابخانه رودکی در مرکز شهر دوشنبه یک طبقه اختصاص داده شده به کتاب‌ها با خط نیاکان یعنی فارسی.
 
به گفته این پژوهشگر، طبیعتا وقتی خط نیاکان یا خط فارسی مورد توجه قرار گیرد اشعار قدما، ضرب‌المثل‌ها، فولکلورها که تماما به زبان فارسی هستند در آن خطه مورد توجه قرار می‌گیرند.

 
نویسندگان معاصر ادبیات کودک و نوجوان در تاجیکستان
وی در ادامه به نویسندگان معاصر ادبیات کودک و نوجوان در تاجیکستان اشاره می‌کند و می‌گوید: از نویسندگان حال حاضر می‌توانیم از یوسف‌‌جان احمدزاده و نریمان بقازاده نام ببریم. همچنین علی‌باباجان نیز از نویسندگان و شاعران تاجیک در شهر کانی‌بادام تاجیکستان است که کتاب‌های زیادی برای کودکان و نوجوانان نوشته است، مانند «بچه‌های خوب»، «موسی‌چه»، «گل بادام»، «پرواز آرزو» ، «موج سرور» و بسیاری از کتاب‌های زیبای دیگر با عنوان‌های «موسیقی بهار» و «نوروز نورسان». علی باباجان در دوره اتحاد جماهیر شوروی، عضو انجمن نویسندگان و روزنامه‌ نگاران شد و جوایز مختلفی دریافت کرد.
 
نیک‌طلب می‌افزاید: عبدالحمید صمداُف نیز یکی دیگر از نویسندگان خوب تاجیکستان است که کتاب‌هایش به زبان‌های مختلفی ترجمه و منتشر شده است. «گردش دیو باد» یکی از آثار جالب اوست که به الفبای نیاکان و خط فارسی نوشته شده و در سال 2013 در ایران منتشر شده است. او کتاب‌های زیادی را از دیگر نویسندگان به زبان فارسی تاجیکی ترجمه کرده است که یکی از آن‌ها اثری از نویسندگان ایرانی به نام محمدرضا محمدی نیکو است به نام «آرش کمانگیر» که مورد استقبال بسیاری از کودکان و نوجوانان تاجیک قرار گرفته و نشان دهنده اهمیت دادن آن خطه به ادبیات کهن این سرزمین است. همچنین عبدالحمید صمداُف برنده جایزه دولتی به نام «عبدالله رودکی» در سال 1999 شد و جایزه ادبی ثروت ذهنی را در ژنو در سال 2011 دریافت می‌کند.
 
وی همچنین بازار صابر را یکی دیگر از نویسندگان و شاعران معروف ادبیات کودک و نوجوان در تاجیکستان معرفی می‌کند که او هم جایزه دولتی «عبدالله رودکی» را در سال 1988 دریافت کرده و امام علی رحمانف، رئیس جمهور این کشور، هم  مدال ستاره پرزنت درجه سوم را به او اهدا کرده است.
 
نیک‌طلب همچنین از صفیه ناصر، منصور سروش، غفار میرزا و کرامت‌الله میرزا به عنوان نویسندگان ادبیات کودک و نوجوان تاجیکستان نام می‌برد و می‌گوید: در این میان نباید گلچهره سلیمانی، فرزند پیرو سلیمانی، نویسنده کتاب‌های کودک و نوجوان، را از یاد ببریم. او از شاعران ادبیات کودک و نوجوان در تاجیکستان است که در نزد کودکان و نوجوانان بسیار محبوبیت دارد و شعرهایش بسیار خواندنی و زیبا است. از مجموعه اشعارش می‌توانیم به کتاب‌های «امروز عید»، «نرگس» و «40 کاکل بازیگر»، «سیب خوبان»، «رنگین کمان»، «ایام گل لاله» اشاره کنیم. یکی از اشعار زیبای او که برنده جایزه دولتی رودکی شده «خواهرکم» نام دارد:
«گل انار، بوی بهار، نغمه تار، خواهرکم
اله شب، خنده لب، خانه گپ، خواهرکم
حلقه به مو، لاله به رو، غنچه به بو، خواهرکم
دست به دست، بره مست، جوی بشست، خواهرکم
مرغ سحر، شیر و شکر، رنگ پسر، خواهرکم
نو پروبال، دانه خال، کان سوال، خواهرکم»

گلچهره سليمانی در آفريدن شعر برای بزرگسالان هم هنرمند بود و آهنگ سازان برای اکثر شعرهایش آهنگ ساخته‌اند و ترانه‌هايش را آوازخوان‌های معروف می‌خوانند و يادش را زنده نگه می‌دارند.
 
به گفته نیک‌طلب، گلچهره از خود ادبیاتی ماندگار برای کودکان و نوجوانان برجای گذاشته است و کودکان و نوجوانان تاجیک هیچکدام از گلچهره‌های ادبیات خود را که موجب رشد و تعالی ادبیات فارسی شده‌اند، فراموش نمی‌کنند.
 
در این باره بیشتر بخوانید:

اغلب کتاب‌های کودک در افغانستان تداعی‌کننده کتاب‌های زرد در ایران است
http://www.ibna.ir/fa/longint/291938

مردم ترکیه کتاب کودک ایران را می‌پسندند
http://www.ibna.ir/fa/report/292350

جادو و خیال عنصر اساسی در ادبیات کودک ژاپن
http://www.ibna.ir/fa/report/293038