به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در قم، نشست نقد و بررسی کتاب «تاریخ اسلام (از جاهلیت تا رحلت)» با حضور حجت‌الاسلام و المسلمین مهدی پیشوایی نویسنده کتاب، اصغر منتظرالقائم و محمد نصیری به‌ عنوان منتقدین کتاب، محمدحسین دانش‌کیا به عنوان داور و حجت‌الاسلام و المسلمین امیرمحسن عرفان به عنوان دبیر علمی این نشست، چهارشنبه (28 آذرماه) در دانشگاه معارف قم برگزار شد.

در ابتدای این جلسه اصغر منتظرالقائم مقدمه طولانی کتاب را مورد نقد قرار داد و گفت: بیش از 70 صفحه از این کتاب 300 صفحه‌ای را بحث‌های مقدماتی دربرگرفته که بسیار طولانی شده است.

منتظر القائم: عناوین اکثر فصول کتاب، نارساست

منتظرالقائم با بیان اینکه بحث بنی‌قریضه در کتاب به‌طور مختصر و گذرا مطرح شده است، ادامه داد: این کتاب از سه بخش و هر بخش از چند فصل تشکیل شده است که این فصول از لحاظ حجم و تعداد صفحات با هم تناسب ندارند.

رئیس دانشگاه معارف قرآن و عترت (ع) در ادامه مسائل جغرافیایی مطرح شده در فصل اول کتاب را نامتوازن اعلام کرد و افزود: به عنوان مثال مساحت شبه‌جزیره عربستان در کتاب نادرست بیان شده است، یا در بخش دیگری از کتاب آمده که حجاز در شمال شبه‌جزیره است در حالی که در غرب شبه‌جزیره واقع شده است.

وی با اشاره به اینکه به فرقه صابئین در کتاب درست اشاره نشده است، گفت: مطالب کتاب در بخش یمن کامل بیان نشده است و نویسنده از این مبحث مختصر و گذرا رد شده است.

منتظرالقائم با بیان اینکه بحث مسیحیت در کتاب حاضر، دقیق بیان نشده و به‌صورت کلی آمده است، افزود: در بخشی از کتاب بیان شده است که هنگام ظهور اسلام، قبال طی، مذحج، بهراء و... در یمن مسیحی بودند، در حالی‌که این قبایل در آن زمان بت‌پرست بودند هرچند که انتشار مسیحیت نیز در این قبایل بوده است.

رئیس دانشگاه معارف قرآن و عترت (ع)، عناوین فصول و بخش‌های این کتاب را نیز مورد نقد قرار داد و تصریح کرد: عناوین فصل‌ها به‌طور کامل و مشخص بیان نشده است؛ به‌طور مثال عنوان یکی از فصول کتاب «بعثت و دعوت» است؛ اما بعثت و دعوتِ چه کسی؟ را مشخص نکرده است. یا در عنوان یک فصل دیگر آمده «دعوت علنی و آغاز مخالف‌ها»، اما مشخص نشده که مخالفت با کی؟ و به همین ترتیب نام اکثر فصول این کتاب بطور نارسا بیان شده است.

وی با بیان اینکه عنوان فصول بخش دوم با مطالب مطرح شده در این بخش هماهنگ نیست، ادامه داد: در فصل سوم این بخش، با عنوان «پیامدهای مخالفت قریش و اقدامات آنان»، بحث سبک زندگی پیامبر و همسران رسول خدا (ص) آمده که با توجه به عنوان فصل مناسب نیست.

نصیری: بسیاری از مباحث طرح شده در کتاب، غیرضروری است

در ادامه این نشست محمد نصیری به عنوان ناقد طی سخنانی در ابتدا به نقاط قوت کتاب اشاره کرد و گفت: پیشگفتار کتاب بسیار مناسب است و به خوبی دلیل تالیف کتاب را ذکر کرده است.

نصیری با بیان اینکه منابع و ارجاعات کتاب به‌طور دقیق بیان شده است، ادامه داد: در کتاب حاضر، مولف، معینات قرآنی و حدیثی را در ذیل مباحث تاریخی ارائه کرده است.

این مدرس دانشگاه در ادامه به نقد کتاب پرداخت و گفت: مخاطبان این کتاب به‌طور دقیق مشخص نشده است و معلوم نیست که مخاطبان این کتاب دانشگاهیان و حوزویان هستند یا عموم مردم؟ و آیا این کتاب برای دانشجویان تمامی دانشگاه‌ها به‌صورت یک درس عمومی تدریس می‌شود یا یک درس تخصصی برای رشته‌های تاریخ اسلام؟

وی تصریح کرد: اگر این کتاب به عنوان یک درس عمومی برای تمامی دانشجویان نوشته شده است، باید بسیاری از مباحث کتاب خذف یا خلاصه شوند.

نصیری در ادامه با بیان اینکه تاریخ اسلام چه مباحثی را دربرمی‌گیرد، اختلاف‌نظر وجود دارد، گفت: سرفصل دروس تاریخ اسلام، مباحث زندگانی ائمه (ع) و یا حداقل تا سال چهلم هجری را دربرمی‌گیرد، اما مباحث این کتاب که فقط تا رحلت پیامبر اکرم (ص) را بیان کرده است، برای دانشجوبان تخصصی رشته تاریخ اسلام نیز مناسب نیست و بهتر است جلد دوم کتاب با عنوان زندگانی ائمه (ع) برای دانشجویان این رشته نگاشته شود.

این مدرس دانشگاه نیز به مباحث مقدماتی کتاب اشاره کرد و گفت: حدود یک سوم کتاب را مباحث مقدماتی دربر‌می‌گیرد که این مباحث برای دروس عمومی مورد نیاز نیست.

وی در ادامه با بیان اینکه در کتاب حاضر به مباحث مقدماتی به طور مستقل نگاه شده است، افزود: مباحث مقدماتی که در کتاب مطرح شده است، نقش مقدمی ندارند و این مباحث مقدمی با مباحث ذیل مقدمی گره نخورده است، به عنوان مثال در کتاب روحیه عرب توضیح داده شده است اما مشخص نشده است که این روحیه باعث چه چیزی شده است؟

نصیری در ادامه علم برای علم و یا صرفاً شناخت برای شناخت را مورد انتقاد قرار داد و تصریح کرد: علم و شناخت باید برای وظیفه و حل مسئله انجام شود و این مباحث باید به مسائل ما گره بخورد، اما در مباحث این کتاب حل مسئله صورت نگرفته و فقط تاریخ آمده است و لذا بسیاری از مباحث کتاب ضرورت ندارد.

این مدرس دانشگاه در ادامه به بخش ساختاری کتاب اشاره کرد و افزود: بخش‌های سه‌گانه کتاب دارای فصل‌های یکسان نیستند و از لحظ حجمی نیز بین فصول کتاب بسیار اختلاف وجود دارد؛ طوری‌که کوچکترین فصل کتاب دارای 4 صفحه و بزرگترین فصل دارای 48 صفحه است.

پیشوایی: کسانی که تاریخ اسلام را تدریس می‌کنند، دانشگاه دیده نیستند

در ادامه این نشست حجت‌الاسلام و المسلمین مهدی پیشوایی نویسنده کتاب، گفت: تعداد قابل توجهی از انتقادات به مسائل اختصاری مربوط می‌شود و اگر مسائلی که منتقدین مطرح کردند، به‌طور کامل بیان شود، بر حجم کتاب خیلی افزوده می‌شود، در صورتی که بنای این کتاب بر اختصار بوده است.

پیشوایی با بیان اینکه پیشگفتار کتاب پیشانی کتاب است، گفت: کسی که کتاب را در دست می‌گیرد، اول پیشگفتار را می‌خواند که بهتر است طولانی نباشد، همانطور که در کتاب حاضر نیز به حد ضرورت آمده است.

نویسنده کتاب، دقت بالا در منابع و ارجاعات را نیز مورد توجه قرار داد و افزود: تناسب فصول کتاب درست است و محتوا اقتضا ایجاد کرده است که بین فصول از لحاظ حجمی اختلاف باشد و نمی‌توان از مطالب یک فصل حذف و به مطالب فصل دیگر مبحث اضافه کرد.

وی با اشاره به مبحث همسران پیامبر بیان کرد: در این فصل مطالبی در مورد وفات حضرت خدیجه و فلسفه تعدد ازواج پیامبر آمده و 4 مورد به عنوان مثال ذکر شده است.

پیشوایی ادامه داد: مباحث بنی‌قریضه بسیار مفصل است و اگر کامل بیان می‌شد صفحات زیادی را دربرمی‌گرفت لذا به مجله نور علم ارجاع داده شده است.

نویسنده کتاب طولانی شدن مقدمه و مباحث جزیره‌العرب را مورد توجه قرار داد و افزود: کسانی که درس تاریخ اسلام را تدریس می‌کنند، عملاً دانشگاه دیده نیستند و اگر کسی تاریخ جزیره‌العرب را به‌طور کامل نخواند، تاریخ اسلام را درک نمی‌کند به همین دلیل 50 صفحه از این کتاب به جزیره‌العرب اختصاص یافته است.

دانش‌کیا: اعداد و ارقام نادرست در کتاب، به سهل قلم ربط دارد

در ادامه نشست محمدحسین دانش‌کیا به عنوان داور جلسه طی سخنانی با تعریف و تمجید از آثار مهدی پیشوایی گفت: این کتاب نیز مانند سایر کتب این مولف دارای منابع متعدد و دقیق است و روایاتی را نیز از مکتب اهل سنت با ذکر دقیق منبع نقل کرده است.

دانش‌کیا اعداد و ارقام نادرست کتاب را به سهل قلم ربط داد، و افزود: این اعداد و ارقام باید در چاپ‌های بعدی کتاب اصلاح شود.

این عضو هیات علمی دانشگاه معارف، به مقدمه طولانی کتاب اشاره کرد و افزود: امروزه تمامی اساتید دانشگاه‌ها به‌طور تخصصی درس خوانده‌اند و اساتید تاریخ نیازی به این مقدمه طولانی برای درک جزیره‌العرب ندارند و قطعاً این قسمت از کتاب باید مختصر بیان شود.

وی با بیان اینکه بسیاری از مطالب کتاب به‌صورت جامع بیان شده است، افزود: بحث اختصار که مطرح شد، اقتضای مخاطب است، چرا که اغلب مخاطبان این کتاب، دانشجویان تاریخ نیستند و اگر مباحث کتاب تا غیبت کبرا را دربرگیرد، کتاب بسیار پرحجم و طولانی می‌شود.

دانش‌کیا در ادامه با بیان اینکه اصولاً متن باید در دروس، جایگاهش مشخص باشد، تصریح کرد: در دروس، متن باید به گونه‌ای گفته شود که جایی برای سخنان استاد هم بماند.

این عضو هیات علمی دانشگاه معارف، با بیان اینکه درمورد بنی‌قریضه در کتاب ارجاع آمده است، افزود: مطلب همسران پیامبر هم لازمه این کتاب است، اما در جای نامناسبی مطرح شده و باید در بخشی جداگانه با عنوان خانواده پیامبر به فصول کتاب اضافه شود.

وی ادامه داد: کتاب‌های دروس عمومی با یک معضل روبرو هستند، و یک کتاب که در مورد تاریخ برای این دروس نگارش می‌شود، باید برای تمامی رشته‌های دانشگاهی جذاب باشد که این امر تقریبا ناممکن به‌نظر می‌رسد.