به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) صمد بهرنگی، نویسنده نام آشنای ادبیات کودک دهه 40، محقق و معلمی دلسوز با روش تدریس شاگردمحور بود. بهرنگی همیشه به کودکان می‌اندیشید. او در نویسندگی، کودکان را خوب می‌شناخت و نگران سرنوشت آن‌ها بود. بهرنگی معتقد بود قصه و داستان‌خواندن تنها سرگرمی نیست و می‌دانست که آگاهی، به آدمی توانی مضاعف می‌دهد و از معدود نویسندگانی بود که خواندن را با دیدن و تجربه کردن پیوند می‌داد. درک صمد از کودکی با درک گروه نویسندگان دهه 40 -50 ناسازگار بود، نگاه صمد به کودک و مفهوم کودکی و ادبیات کودک و نوجوان ماندگار و جاودانه است به همین دلیل او را یکی از بنیان‌گذاران کودک محوری در تعلیم و تربیت و نگاه به مفهوم کودکی در ادبیات کودک می‌دانند. به مناسبت زادروزش نگاهی داشته‌ایم به وضعیت انتشار کتاب‌های او در سا‌ل‌های ایر
 
او در 19 سالگی نخستین داستان منتشرشده‌اش به نام «عادت» را نوشت. یک سال بعد داستان «تلخون» را که برگرفته از داستان‌های آذربایجان بود، با نام مستعار «ص. قارانقوش» در کتاب هفته منتشر کرد. بعدها از بهرنگی مقالاتی در روزنامه‌های «مهد آزادی»، «توفیق» و غیره به چاپ رسید با امضاهای متعدد و اسامی مستعار فراوان از جمله داریوش نواب مرغی، چنگیز مرآتی، بابک، افشین پرویزی، ص. آدام و آدی باتمیش. برای نخستین بار بعد از انقلاب اسلامی، «مجموعه قصه‌های صمد بهرنگی» با تصحیح عزیزالله علیزاده از سوی انتشارات فردوس تهران در سال ۱۳۷۷ در ۴۳۸ صفحه منتشر شد. او ترجمه‌هایی نیز از انگلیسی و ترکی استانبولی به فارسی و از فارسی به ترکی آذربایجانی (از جمله ترجمه شعرهایی از مهدی اخوان ثالث، احمد شاملو، فروغ فرخزاد، و نیما یوشیج) انجام داد. تحقیقاتی نیز در جمع‌آوری فولکلور آذربایجان و نیز در مسائل تربیتی از او منتشر شده است. ظاهرا «پوست نارنج» درسال1347 یکی از آخرین نوشته‌های اوست.
 
کتاب «ماهی سیاه کوچولو»
کتاب «ماهی سیاه کوچولو» معروف‌ترین اثر صمد بهرنگی، در زمستان سال ۱۳۴۶ نوشته شد و یک سال بعد با تصویرگری فرشید مثقالی از سوی انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان منتشر و کتاب برگزیده کودک در سال ۱۳۴۷ شد. این کتاب همچنین توانست جایزه ششمین نمایشگاه کتاب کودک بلونیا در ایتالیا و دیپلم افتخار جایزه دوسالانه براتیسلاوای چک‌اسلواکی برای تصویرگری کتاب کودک را در سال ۱۹۶۹ دریافت کند و همچنین گاردین در گزارشی آن را جزو 10اثر برتر کودک دنیا دانست، این اثر به بسیاری از زبان‌های دنیا ترجمه شده است.
 
شهرت این کتاب در حدی است که فروردین ماه امسال اکرام امام‌اوغلو، شهردار استانبول، با انتشار ویدئویی به مردم شهر استانبول با خواندن بخش‌هایی از کتاب «ماهی سیاه کوچولو» خواندن آن را به مردم پیشنهاد کرد.
 
قصه این کتاب درباره ماهی کوچکی است که به عشق دیدن دریا خطر می‌کند و سفری دور و دراز را با تجربه‌های متفاوت برای رسیدن به رهایی آغاز می‌کند.

کتاب «ماهی سیاه کوچولو» 10 بار از سوی کانون پرورش فکری تجدید چاپ شد سپس حق کپی رایت آن در دهه 80 به نشر نظر واگذار شد و از سوی این نشر در دو قطع بزرگ و کوچک منتشر شد و تا به‌حال از سوی این ناشر به چاپ چهارم رسیده است.
 
انتشار داستان‌های صمد بهرنگی
قصه‌های صمد بهرنگی ابتدا از سوی خودش در قالب کتابی با عنوان «مجموعه داستان‌های صمد بهرنگی» برای مخاطبان جمع‌آوری شد. این داستان‌ها به تدریج و در طول سال‌های گذشته تا سال 1395 با عناوینی مانند «مجموعه قصه‌های صمد بهرنگی» از سوی انتشارات نگاه، «قصه‌های صمد بهرنگی» از سوی انتشارات فردوس و دنیای کتاب، «قصه‌های صمد بهرنگی» از سوی انتشارات اندیشه کهن، «متن کامل قصه‌های صمد بهرنگی» از سوی انتشارات خلاق، «مجموعه داستان‌های صمد بهرنگی» از سوی انتشارات کاروان و ... منتشر شده است.
 
کتاب «قصه‌های صمد بهرنگی»
آثار بهرنگی از سال 1395 به بعد نیز از سوی ناشران دیگری منتشر شدند که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم. از جمله این آثار می‌توان به کتاب «قصه‌های صمد بهرنگی» اشاره کرد که شامل داستان‌های کوتاه صمد بهرنگی برای کودکان و نوجوانان است و زمستان 1395 از سوی انتشارات نخستین منتشر شد.
 
این کتاب شامل 21 قصه است و تلاش شده که نسبت به آثار دیگر کامل‌تر باشد. همچنین در پایان هر داستان تصویری مرتبط با متن داستان طراحی و در کتاب گنجانده شده است. این قصه‌ها عبارتند از افسانه محبت، اولدوز و عروسک سخنگو، اولدوز و کلاغ‌ها، بیست و چهار ساعت خواب و بیداری، پسرک لبوفروش، سرگذشت دانه برف، پیرزن و جوجه طلایی‌اش، دو گربه روی دیوار، سرگذشت دومرول دیوانه‌سر، تلخون، عادت، پوست نارنج، آدی و بودی، به دنبال فلک،بز ریش سفید، گرگ و گوسفند، کچل کفترباز، کوراوغلو و کچل حمزه، ماهی سیاه کوچولو و یک هلو و هزار هلو.
 
انتشارات نخستین چاپ نخست کتاب «قصه‌های صمد بهرنگی» را در قالب 350 صفحه با شمارگان 550 نسخه و قیمت 20 هزار تومان منتشر کرد. چاپ دوم این کتاب نیز زمستان 1397 با شمارگان 550 نسخه و قیمت 45 هزار تومان منتشر شد.  
 
البته از صمد بهرنگی کتاب دیگری هم با عنوان «ماهی سیاه کوچولو» در سال 1384 از سوی انتشارات نخستین منتشر شده که درحال حاضر با شمارگان هزار و 300 نسخه به چاپ دهم رسیده است.
 
داستان «موش گرسنه»
«موش گرسنه» یکی از داستان‌های صمد بهرنگی است که با تصویرگری نازیلا اصغرنژاد در سال 1397 از سوی انتشارات گیوا منتشر شد. این داستان پیش از این در قالب مجموعه «قصه‌های صمد بهرنگی» به همراه داستان‌هایی مانند سرگذشت دومرول دیوانه‌سر، افسانه‌ محبت، کوراوغلو و کچل حمزه، کچل کفترباز، تلخون، بی‌نام، عادت، پوست نارنج، آدی و بودی، به‌دنبال فلک و گرگ و گوسفند منتشر شده بود.
 
بهرنگی در این داستان به زبانی ساده و کودکانه داستان موشی را برای کودکان گروه سنی «ب و ج» بیان می‌کند که بسیار گرسنه است و هرچه می‌خورد سیر نمی‌شود. او از خوردن سیب‌های درختی در باغ شروع می‌کند تا به خوردن برگ‌ها و سپس انسان‌ها می‌رسد اما سیر نمی‌شود و همچنان به خوردن انسان‌ها ادامه می‌دهد تا اینکه به پیرزنی دانا می‌رسد و پیرزن به او درسی می‌دهد که هرگز فراموش نمی‌کند.
 
انتشارات گیوا، کتاب «موش گرسنه» را با شمارگان سه هزار نسخه و قیمت 59 هزار ریال منتشر کرده است.
 
کتاب «افسانه‌های آذربایجان»
کتاب «افسانه‌های آذربایجان» با گردآوری و پژوهش صمد بهرنگی و بهروز دهقانی، از سوی نشر نگاه در 272 صفحه چاپ شده است. این کتاب نخستین بار در سال 1389 از سوی نشر نگاه چاپ و در سال 1397 تجدید چاپ شد و شامل داستان‌های محلی و عامیانه (فولکلور) آذربایجان است. در مقدمه‌ای که صمد بهرنگی بر این کتاب نوشته، می‌خوانیم: «افسانه قسمت مهمى از فولكلور را تشكیل مى‌دهد. در افسانه‌ها علاوه بر چیزهاى دیگر كه عمومآ از فولكلور عاید جامعه‌شناسان و غیره مى‌شود مى‌توان بهترین و اصیل‌ترین زبان نثر را پیدا نمود. به‌علاوه افسانه‌ها سرشار از تركیبات و تعبیرهاى لطیف زبان‌ها هستند.

مثلا در داستان‌هاى كوراوغلو مى‌توان بهترین نمونه نثر زبان تركى را سراغ گرفت. نگفته پیداست كه افسانه‌هاى هر ملت و كشورى داراى ویژگى‌هایى است كه آن‌ها را از افسانه‌هاى ملل دیگر متمایز مى‌كند. در شرایط اقلیمى مختلف و از میان حوادث و شرایط تاریخى گوناگون افسانه‌هایى با خصوصیات متنوع و مختلف زاده مى‌شود. مثلا آن‌چه در نظر اول در فولكلور سیاه‌پوستان دیده مى‌شود رنج و حسرت و اندوهى است كه طى هزاران سال بردگى و استثمار بر آن‌ها سنگینى كرده، لاجرم بازتاب آن در فولكلورشان آشكار است.اصولا فولكلور نشان‌دهنده و منعكس‌كننده احوال و افكار و آرزوهاى طبقات محروم و پایین اجتماع است و گاهى كه از بالاترها و اشراف صحبت مى‌شود هنگامى است كه طبقات محروم به ناچار ضمن امرار معاش و تحصیل روزى با آن‌ها برخورد مى‌كنند. چون روى سخن در این مقاله با افسانه‌هاى آذربایجان است همین‌قدر مقدمه‌چینى هم كفایت مى‌كند.
 
در دو سه جاى دیگر هم گفته شده كه مى‌توان داستان‌هاى فولكلور آذربایجان را سه دسته كرد:
داستان‌هاى حماسى مخلوط با عشق‌هاى پهلوانى و دلاورى‌ها و مبارزه با پادشاهان و خوانین و فئودال‌ها. از این دست داستان‌ها مى‌توان داستان‌هاى بسیار شورانگیز كوراوغلو را نام برد كه هفده داستان است؛ بعد هم داستان‌هاى كتاب دده‌قورقود.

افسانه‌هاى صرفا عاشقانه. از این نوع مى‌توان از داستان‌هاى بسیار مشهور «عاشق غریب»، «طاهر میرزا»، «اصلى و كرم»، و غیره و غیره نام برد. افسانه‌هایى كه براى بچه‌ها و نوه‌ها و نتیجه‌ها در شب‌هاى دراز زمستان پاى كرسى براى سرگرمى و فرو رفتن به خواب شیرین و شكر گفته مى‌شود. هر كس دست‌كم نام پنجاه داستان از این دست را مى‌داند. در این‌جا فقط مى‌پردازیم به خصوصیات افسانه‌هاى دسته سوم.
 
کتاب «افسانه‌های آذربایجان» از سوی نشر نگاه با قیمت 40 هزار تومان منتشر شده است. «نامه‌های صمد بهرنگی»
از آثار غیرداستانی صمد بهرنگی نیز می توان به «نامه‌های صمد بهرنگی» اشاره کرد که نخستین بار در سال 1397 از سوی انتشارات نگاه منتشر و در سال 1398 تجدید چاپ شده است. نامه‌هایی که در این مجموعه گردآوری شده است، روایتگر احوالات و شرح حال صمد بهرنگی است که در عین خصوصی بودن می‌تواند جنبه خطابی عام نیز داشته باشد. پاسخ‌های مسئولانه و قابل تأمل صمد، بیانگر روح بزرگ و انسانی این معلم دوران است که در رسالت آموزشی خود، تمایزی میان کودکان محروم روستا و دوستان هم قلم خود قائل نبود. قسمت اول این مجموعه شامل نامه های اوست برای شاگردان و دوستانش. نامه‌های اداری و دلتنگی‌های صمد نسبت به برادرش، بخش دیگری از نامه‌ها را تشکیل می‌دهد و در آخر نامه‌هایی است که برای یوسف، دوست ایام کودکی‌اش تحریر شده است. روابط صمیمانه صمد با مخاطبین خود در تمامی نامه‌ها قابل لمس است تا مشخص شود با گذشت نیم قرن از سکوت جاویدان او در ارس، این همه محبت و ستایش مردم به ویژه کودکان و نوجوانان به او بیجا نیست.
 
انتشارات نگاه مجموعه «نامه‌های صمد بهرنگی» را در 118 صفحه با قیمت 15 هزار تومان منتشر کرده است.
 
کتاب «مجموعه مقالات صمد بهرنگی»
کتاب «مجموعه مقالات صمد بهرنگی» نیز در سال 1397  از سوی انتشارات نگاه منتشر و در سال 1398 تجدید چاپ شد. این مجموعه شامل مقاله‌ها و یادداشت‌های پراکنده صمد بهرنگی است که در روزنامه‌ها و مجله‌های مختلف چاپ شده است غیر از چندتایی که برای نخست است که چاپ می‌شود. بدون شک همه این نوشته‌ها ارزش یکسانی ندارند و حتی بعضی‌ها هنوز یادداشت صرف‌اند و صمد شاید در نظر داشته بعدها آن‌ها را به صورت مقاله‌هایی تنظیم کند. با این حال همه مقاله‌های تاریخی، شناخت جهان و... نموداری از ذهن منطقی و تحلیل‌گر اوست. او که در قصه‌نویسی برای کودکان از حد متعارف پا فراتر گذاشت و سنت‌های کهنه را شکست در این مقاله‌ها نشان می‌دهد که چه استعداد شگرفی داشته در گفتن مطالب سنگین با بیانی بسیار سهل و ساده. این است که نه قصه‌های او را باید سرسری گرفت و نه مقاله‌هایش را.
 
انتشارات نگاه کتاب «مجموعه مقالات صمد بهرنگی» را در 272 صفحه با قیمت 40 هزار تومان منتشر کرده است.
 
کند و کاو در مسائل تربیتی ایران
کتاب «کندو کاو در مسائل تربیتی ایران» نیز از مهم‌ترین آثار غیر داستانی صمد بهرنگی است. صمد در این کتاب با نقد روش‌شناسی آموزش و پرورش و «وارداتی» دانستن آن در ایران، به آسیب شناسی روش آموزشی و تحلیل محتوای کتاب‌های فارسی و کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی در مدارس ایران می‌پردازد. وی اعتقاد داشت این کتاب‌ها که بر اساس فرهنگ و شیوه‌ی زندگی غربی طراحی شده‌است جواب‌گوی نیازهای کودکان محروم ایران نیست و با زندگی واقعی آنان بیگانه است.
 
صمد در این کتاب بر نکته‌ا‌ی مهم و ایرادی اساسی در نظام آموزشی رسمی انگشت می‌گذارد. عدم انطباق دنیای نظری و حوزه‌ مفاهیم و پنداشت‌هایی که به نام درس و آموزش تدوین شده در اختیار دانش‌آموزان قرار می‌گرفت با واقعیت زندگی آن‌ها کمترین نزدیکی را داشت. این مهم هیچگاه از نگاه تیزبین وی دور نبود. تصویرسازی از دنیای که کمترین شباهت را با واقعیت دانش‌آموز دارد، نه تنها تخیلات و تصورات وی را بر پایه‌ پنداشتی واقعی قرار نمی‌داد، بلکه عامدا و عالما فرصت نگاه به جهان خویش را از همان ابتدا از دانش‌آموز می‌گیرد. در چنین ترسیم مشوشی که نوعی تعلیق آگاهی در دوگانه‌ای نامرتبط را موجب می‌شود، می‌توان بذر هر رشد کنترل شده‌ای را پاشید. این خط سیر را در آثار خود وی از حوزه‌ ادبیات داستانی می‌توان پیگیری کرد.
 
این کتاب نخستین بار از سوی انتشارات شبگیر منتشر و 11 ‌بار تجدید چاپ شد. سپس امتیاز آن به انتشارات مجید واگذار شد و چاپ دوازدهم آن (چاپ اول انتشارات مجید) سال 1377 از سوی انتشارات مجید در 120 صفحه با قیمت 70 هزارریال منتشر شد و دیگر تجدید چاپ نشد.
 
ترجمه‌های صمد بهرنگی
برخلاف آثار معروف صمد بهرنگی مانند «ماهی سیاه کوچولو»، «کچل کفترباز» و «بیست و چهار ساعت در خواب و بیداری» که تاکنون بیشتر دیده و خوانده شده،‌ سایر آثار وی از جمله ترجمه‌ها یا کمتر در دسترس بوده و یا کمتر خوانده شده‌اند؛ به‌جز تعداد معدودی مانند «ما الاغ‌ها»، «خرابکار»، «کلاغ سیاه» و «پسرک روزنامه‌فروش». درحالی‌که صمد بهرنگی در زمان حیات‌اش بیش از 30 داستان کوتاه از داستان‌نویسان مطرح ترکیه و جمهوری آذربایجان شوروی را ترجمه و در نشریات زمان خود به چاپ رسانده بود.
 
کتاب «زنده باد قانون و داستان‌های دیگر»
کتاب «زنده باد قانون و داستان‌های دیگر» از آثاری است که با ترجمه صمد بهرنگی و گردآوری سینا بهرنگی از سوی انتشارات فرمهر در سال 1396 منتشر شده است. در این مجموعه سعی شده تمامی ترجمه‌های صمد به‌ زبان فارسی با رعایت تقدم و تاخر، شیوه نگارش و به تفکیک پدید‌آورنده در اختیار خواننده گذاشته شود. در این کتاب آثاری از عزیز نسین، ناظم حکمت، مظفر ایزگو، مامین سیبیریاک و مهدی حسین وجود دارد.
 
هدف از تشکیل مجموعه «زنده باد قانون و داستان‌های دیگر»، ارائه نمونه‌هایی برای اندیشیدن و تحلیل و تاویل جهان فکری نویسنده از سوی خواننده است و پیش از این همه ترجمه‌های بهرنگی به صورت یک مجموعه مستقل چاپ نشده بود. تعدادی از آنها در دوران حیات خود او اینجا و آنجا در روزنامه‌ها و مجلات ادبی، و تعداد اندکی هم در سال‌های پس از مرگش به صورت کتاب چاپ شده است.
 
کتاب «زنده باد قانون و داستان‌های دیگر» در 235 صفحه، شمارگان هزار و 100 نسخه به‌بهای 18 هزار تومان در سال 1396 ازسوی انتشارات فرمهر منتشر شد و بعد از آن نیز تا به‌حال تجدید چاپ نشده است.
 
صمد بهرنگی، نهم شهریور ماه ۱۳۴۷ در حالی که تنها 29 سال از عمرش می‌گذشت در رودخانه ارس غرق شد و بهترین و به یاد ماندنی‌ترین اثر او شیوه زندگی‌اش بود. عمر موثر آثار صمد بسی فراتر از عمر کوتاه اوست و قصه‌هایش نوعی قهرمانگرایی عاری از نفس‌پرستی را در میان نسل جوان رواج داد.