به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، همایش ملی فلسفه دین اسلامی با همکاری برخی نهادهای علمی و فرهنگی کشور به مناسبت سالروز جهانی فلسفه و همزمان با هفته پژوهش از سوی قطب علمی فلسفه دین اسلامی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به صورت مجازی برگزار شد.
 
این همایش با پیام تصویری مرجع عالیقدر، حضرت آیت‌الله العظمی جوادی آملی آغاز شد و در ادامه با سخنرانی آیت‌الله علی‌اکبر رشاد، حجت‌الاسلام علیرضا قائمی‌نیا و حجت‌الاسلام ابوالفضل ساجدی و ارائه مقالات علمی در حوزه فلسفه دین اسلامی ادامه یافت.
 
آیت‌الله العظمی جوادی آملی در این نشست با اشاره به محور گفت‌وگو با عنوان فلسفه و دین اسلام گفت: گرچه دین ره‌آورد عملی دارد، تحقیق درباره دین نیز ره‌آورد فراوان دارد و اصل تحقیق، حفظ پژوهش و عمل و نشر آن وظیفه ماست. درباره اصل تحقیق و پژوهش در اسلام سفارش شده است و در برجسته‌ترین زیارت که زیارت کبیره است امام هادی(ع) می‌فرمایند: «من پیرو شما و شیعه شما هستم و محققانه تشیع را پذیرفتم و نسبت به آنچه شما فرمودید پژوهش دارم و عمل می‌کنم».
 
وی اظهار کرد: وظیفه ما تحقیق است و پژوهش و تحقیق درباره دین از چند راه شروع می‌شود، اما برترین راه این است که ببینیم دین ره‌آوردش درباره شناخت و تربیت انسان چیست؟ فلسفه دین بهترین ره‌آوردش این است که معرفت نفس و حقیقت انسان را به انسان می‌فهماند تا انسان معارف الهی را یاد بگیرد و در عمل به علم کوتاهی نکند. اینکه برخی در فراگیری علم کوتاهی می‌کنند، مشکلی دارند که این مشکل را فلسفه دین حل کرده است.
 
آیت‌الله جوادی آملی عنوان کرد: دین‌شناسی اسلامی این ره‌آورد را دارد که می‌توانید خدا را طوری درک کنید که بین حق و باطل فرق بگذارید. در این صورت خداوند فرقان به شما عطا می‌کند تا بین خیر و شر فرق بگذارید. قرآن که کتاب جامعی است به شما قدرت فرق حق و باطل را می‌دهد و از نظر حکمت نظری، شناخت جهان و انسان و شناخت کیفیت بهره‌برداری از جهان به انسان حکمت می‌دهد. در جای دیگر قرآن درباره افرادی که اهل تحقیق هستند و نظریه‌پردازی می‌کنند، اما در عمل کوتاهی می‌کنند، می‌گوید: «اگر علم پیدا کردید بازوی عمل را ضعیف نکنید».
 
وی در رابطه با جدایی مرز علم و اراده گفت: اراده از سنخ عقل عملی است و علم برای عقل نظری است. فلسفه دین این است که بین نظر و عمل پیوند ناگسستنی ایجاد کند، لذا علم با عمل صالح همراه است که با سفارش و نصیحت حل نمی‌شود و تمرین عملی نیاز دارد. وظیفه علم با مرز عمل جداست. ما در دستگاه بیرونی نیروهایی داریم که مسئولان عمل، نظر و فهم هستند و اعضا و جوارحی داریم که مسئولان عمل هستند. مثل اینکه چشم و گوش برای دیدن و فهمیدن و دست و پا برای حرکت کردن داریم.
 
آیت‌الله جوادی آملی عنوان کرد: در باطن نیز ما یک عقل عملی و نظری داریم و فلسفه دین براهین عقلی بسیاری دارد و امید است خداوند به همگان کمک کند که راه علم و عمل را بپیماییم.
 


در ادامه این همایش ابوالفضل ساجدی، دبیر علمی همایش با بیان اینکه یکی از زوایای فلسفه دین اسلام در باب زبان دین است، گفت: یکی از اشخاصی که در کشور ما زبان دین را مطرح کرد، آقای مجتهد شبستری است. ایشان در گامی که طی کرده‌اند ابتدا راه تردیدآمیزی را آغاز کردند و در سال‌های اخیر واقع‌نمایی زبان دین و قرآن را منتفی تلقی کردند و اتفاقاً آثار ایشان مورد مطالعه بسیاری قرار گرفت و این‌ها نشان می‌دهد که امور دینی مورد بررسی قرار می‌گیرد.
 
وی اظهار کرد: آقای شبستری ساختاری ترسیم می‌کنند و معتقدند به دو نکته باید در دین‌پژوهی توجه کنیم. نخست اینکه باید بر خلاف گذشته گزاره‌های دینی را قابل اثبات تلقی نکنیم و دیگری واقع‌نما تلقی کردن گزاره‌هاست که در دین‌پژوهی جدید این دو ویژگی کنار رفتند و به نحو تردیدآمیزی می‌گویند در فضای تفکر نوین هستیم و این دو ویژگی جای خود را به ویژگی‌های دیگر داده و کاری به اثبات گزاره‌ها ندارند.
 
ساجدی بیان کرد: همچنین در باب زبان دین تأکید دارند که گزاره‌های قرآنی را نمی‌توان سخن خدا تلقی کرد و باید نمادهای رمزی دین را بشناسیم و رمزگشایی کنیم و دلیلشان برای اینکه چرا باید این مورد را به دین‌شناسی اضافه کنیم، پذیرش دین در مغرب زمین است و در قسمت دیگر در نفی آسمانی بودن گزاره‌ها سخنشان به نفی واقع‌نمایی آنها منتهی می‌شود و معتقدند اگر اثری افق‌گشا باشد، سخن خداوند و اگر نباشد سخن خداوند نیست، بنابراین از سخن ایشان استنباط می‌شود که دیگر ضرورتی به ارسال رسل نخواهد بود.
 


وی در ادامه افزود: حتماً نباید کتاب گلستان را بخوانیم تا بگوییم کتاب سعدی است. اما اینکه این متن آیا فهمیده می‌شود یا نمی‌شود و چه افق‌گشایی خواهد داشت از لوازم فهم متن است. بنابراین ایشان بدلیل تفکیک متن و فهم دچار چالش شده‌اند.
 
دبیر علمی همایش ملی فلسفه دین اسلامی گفت: بر اساس فرمایش آقای شبستری آنچه در طول تاریخ اثرگذار بوده، کلان‌روایت‌های دینی بوده نه آنچه در متون مقدس است و این موضوعات مهم قابل روایت نیستند، بنابراین آنچه اثرگذار است، روایت‌ها هستند و آنچه پیامبر(ص) نقل کرده‌اند، بر اساس فهمیدن و روایت خود است. درواقع ایشان معتقدند راوی فهمیدن پدید می‌آورد و فهمیدن همه در تخیل راوی صورت می‌گیرد. در حالیکه تاریخ گواه است که اثربخشی معنوی قرآن وجود داشته و اگر تاریخ انبیاء را واقع‌گرا ندانیم در مبنای دینی مردم تزلزل ایجاد می‌کند.
 
وی تصریح کرد: آنچه از مطالب ایشان برداشت می‌شود این است که دیدگاه ایشان نفی واقع‌گرایی و مسدود بودن راه فهم واقع‌گرایی است که به نفی واقع‌گرایی در دین رسیده‌اند. در حالی که منظور از فلسفه دین این است که آموزه‌های دین را مورد استدلال و برهان قرار دهیم.
 
آیت‌الله علی‌اکبر رشاد، رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی در بخش دیگر این همایش با اشاره به نامگذاری 27 آذرماه به عنوان روز وحدت حوزه و دانشگاه گفت: این روز با اراده و ابتکار امام راحل به عنوان روز وحدت حوزه و دانشگاه نام‌گذاری شد. این روز برکات بسیاری داشته و این آرمان می‌تواند عظیم‌تر و جدی‌تر از این از سوی حوزه و دانشگاه به عنوان دو نظام علمی کشور پیگیری شود. 27 آذر روز شهادت استاد حوزه و دانشگاه، مرحوم استاد شهید مفتح است و شهادت ایشان در دانشکده الهیات از سوی منافقان کوردل بهانه نام‌گذاری این روز شد. مردی از حوزه و دانشگاه، شخصیتی جامع و دلسوز که خون پاکش سنگفرش دانشگاه را رنگین کرد و بدین سان معنویت را در دانشگاه رقم زد.
 
وی با اشاره به اهمیت موضوع این همایش اظهار کرد: این موضوع در پژوهشکده همیشه دارای اهمیت بوده است و در این زمینه خوب است که یادی از محور تحقیق، مرحوم علامه جعفری کنیم که حاصل مباحثات ایشان در قالب دفتر اول فلسفه دین منتشر شد و بحث‌های بعدی پس از ارتحال ایشان تدوین شد و کتاب فلسفه دین به وجود آمد.
 


آیت‌الله رشاد بیان کرد: ربع قرن است که بر این باوریم که فلسفه دین واحد میسر نیست و عموم فلسفه‌های دین از سوی گرایش‌های گوناگون نوعاً ناظر به مصداق مورد قبول خودشان فلسفه دین را تبیین می‌کنند، لذا موضوع واحد نیست که دانش واحد باشد.

وی عنوان کرد: قطب علمی فلسفه دین محور مطالعاتش متمرکز به فلسفه دین اسلام است و از قطب‌های مهم و موفق در سراسر کشور است و در گروه‌های پژوهشگاه از جمله کلام، فهم دین و ... که با فلسفه دین در ارتباطند این موضوع دنبال می‌شود و در گذشته نیز همایش‌هایی برگزار شده است.
 
رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی اظهار کرد: قلمرو فلسفه دین گسترده است و فلسفه دین فقط فلسفه عقاید و مناسک دینی نیست بلکه به طبع اضلاع دین تکثر پیدا می‌کند. درواقع مهندسی معرفتی دین از شش ضلع تشکیل شده و فلسفه دین متشکل از اضلاع عقاید، علم، دین، معرفت، اخلاق، آداب و قانون دین است و حداقل فلسفه دین مشتمل بر 5 شاخه فرعی است و ذیل هریک از شاخه‌ها فروعاتی ممکن است باشد.
 
وی افزود: شاخه‌ای از شاخه‌های فلسفه دین شریعت است. حال سؤال اینجاست که چه نسبتی میان فلسفه شریعت و فلسفه فقه است؟ فلسفه شریعت در حقیقت شاخه پنجم دین است و فلسفه فقه، شاخه معرفت دینی است. همانطور که شاخه دین پنجگانه است، معرفت دینی هم اضلاع پنجگانه به وجود می‌آورد که شامل معرفت به عقاید، معرفت علمی، عرفانی، اخلاقی و معرفت به فقه است.
 
آیت‌الله رشاد با طرح این سؤال که چه نسبتی بین فلسفه شریعت و فلسفه فقه وجود دارد؟ گفت: فلسفه، دانش است. بنابراین می‌تواند مانند هر دانش دیگری از 5 مؤلفه رکنی برخوردار باشد. همچنین با مقوله‌ای بنام فقه مواجهیم که معرفت به شریعت است و دارای مؤلفه‌های فلسفه است، بنابراین اگر بخواهیم دو فلسفه را مقایسه کنیم باید در 5 مؤلفه مقایسه کنیم.
 
وی عنوان کرد: فلسفه فقه جزء فلسفه معرفت دینی و معرفت درجه دوم است. دین از مبدأ وجود و حیات صادر شده و تدبیر شئون حیاتی انسان را با چهار امر عهده‌دار است یعنی رابطه با خدا، خود، خلق و دنیا و دارای پنج ضلع است و شریعت یعنی چیزی که از ساحت الهی و احکام تشریعی حقوقی و وضعی نازل شده بر بندگان است تا در حوزه رفتاری و عملی از جهت حقوق و تکالیف رفتار را تنظیم کند. فقه هم تعاریف مختلفی دارد، فقه موجود عبارت از مجموعه قضایای انباشته حاصل از کاربرد روش مناسب به انگیزه کشف مشیت الهی است. به اجمال تفاوت فلسفه شریعت و فقه این است که شریعت عبارت از نفس امر است که از ساحت الهی نازل شده است، اما فقه معرفتی است که فقیه برای شناخت امر خدا تلاش کرده است.
 
حجت‌الاسلام علیرضا قائمی‌نیا، مدیر قطب علمی فلسفه دین اسلامی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به عنوان سخنران دیگر این همایش با اشاره به نشست‌ها و همایش‌هایی که طی دو سال اخیر به همت اعضای شورای قطب علمی در این پژوهشگاه برگزار شده است، گفت: فلسفه دین یکی از رشته‌های مهمی است که امروزه در دانشگاه‌های دنیا مورد توجه قرار گرفته است و در کنار فلسفه اخلاق و ذهن یکی از سه رشته است که مقالات گسترده‌ای امروزه در این باره به رشته تحریر درآمده است.
 
وی اظهار کرد: موضوع این شاخه از فلسفه مورد توجه بسیاری از اندیشمندان قرن بیستم بوده است و می‌توان گفت که یکی از مهمترین شاخه‌هاست. فلسفه دین نگاهی به مقولات و گزاره‌های دینی دارد و از روزی که فلسفه در عالم بشریت رونق گرفته، دین از متعلقات این بحث مطرح شده است، اما استقلال فلسفه دین از قرن بیستم شکل گرفته است، البته مباحث فلسفه دین در عالم اسلام سابقه طولانی دارد. در آغاز قرن بیستم برخی تلاش کردند که دین و گزاره‌های دینی را بی معنی قلمداد کنند، اما این نظریه مورد نقد جدی قرار گرفت و راه برای فلسفه دین باز شد و بتدریج فلسفه دین به صورت گسترده در محافل دانشگاهی مطرح شد و هم اکنون اندیشمندان برای این موضوع اهمیت بسیاری قائل هستند.
 


 حجت‌الاسلام قائمی‌نیا عنوان کرد: بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، کشور ما وضعیت خاصی در دنیا پیدا کرد. این وضعیت که حاکمیت نظام دینی بود، اقتضا می‌کرد که مسائل دینی مطرح شود. در دوره قبل از انقلاب برخی از متفکران مثل شهید مطهری و شهید صدر، مباحثی از فلسفه دینی را مطرح کردند، البته در دوران شهید مطهری آثار اندکی ترجمه شده بود اما ایشان با نبوغی که داشتند به خوبی برخی مباحث را مطرح کردند. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، ایران با دنیای مدرن و عقلانیت جدید مواجه شد. امروزه در دانشگاه‌های کشور رشته فلسفه دین تأسیس شده و آثار زیادی ترجمه شده است و این وضعیت کشور ما را متفاوت کرده و کشور ما مینیاتور طرح اندیشه فلسفه دین در جهان است.
 
وی تصریح کرد: عقلانیت اسلامی کاملاً متفاوت با عقلانیت جدید است و باید پایه‌های فکری خود را به جهان نشان دهد. پی بردن به عقلانیتی که در این دیدگاه‌ها و مباحث جدید فلسفه دین وجود دارد آنقدر پروسه طولانی دارد که همت اندیشمندان اسلامی را می‌طلبد و علاوه بر این ما میراث تنومند و فلاسفه بزرگ اسلامی را داریم که رجوع به آثار آنها می‌تواند کمک‌کننده باشد. بدیهی است که فلسفه دین اسلام مثل فلسفه‌های دیگر ادیان که در جهان مطرح هستند باید توانمندی خود را نشان دهد و مورد موشکافی قرار گیرد تا مسائل فلسفی در خصوص دین را حل کند.