سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، کتاب «عملیات سیا پس از انقلاب» که به تازگی به قلم محمد کفاش زیر نظر یعقوب توکلی از سوی چاپ و نشر بین‌الملل منتشر شده است به بررسی اشغال سفارت آمریکا در ایران با تکیه بر اسناد می‌پردازد. ضمن این‌که نشان می‌دهد چگونه این سفارت به عنوان یک بازوی سیاست‌های آمریکا نه تنها در ایران بلکه در کشورهای منطقه نیز دخالت می‌کند و اهداف خود را از طریق این سفارت به اجرا درمی‌آورد. اشغال سفارت آمریکا در ایران امکان دخالت در ایران را به حداقل رساند و امکان برنامه‌ریزی و همراهی برای کودتا به کمترین حد ممکن تقلیل یافت. در این کتاب مولف تلاش کرده با تکیه بر خاطرات و تحلیل‌های منتشر شده از اشغال سفارت و اسناد منتشر شده روایت جزئی‌تری از نقش پررنگ سیا در ایران را ارائه دهد. برای آگاهی بیشتر از محتویات کتاب و نکات تازه یافته درباره اشغال سفارت آمریکا با محمد کفاش گفت‌وگو کردیم که در زیر می‌خوانید:

تسخیر سفارت آمریکا چه مزایا و معایبی در برداشت؟

هر کنش یا واکنشی دارای اثراتی است و تسخیر سفارت آمریکا در تهران به عنوان یک واکنش سیاسی به روند حضور دراز مدت آمریکا در کشور ما، اثرات عمیقی تا به امروز در ایران، منطقه و جهان برجای گذاشته است. به نظر بنده اولین و بزرگ‌ترین مزیت تسخیر لانه جاسوسی که متاسفانه کمتر به آن توجه شد، دسترسی به اسنادی بود که یک الگوی نظام‌مند از تشکیلات مداخله‌گر سازمان اطلاعاتی آمریکا فراهم کرد! اسناد لانه جاسوسی، شبیه اسناد مرسوم و عادی تاریخی نیست و بدون شک از مورد اسنادترین مکتوبات اطلاعاتی در جهان و علت آن هم این است که این اسناد بدون هیچ سانسور و واسطه ممیزی به دست ما رسیده است. پس از تسخیر سفارت آمریکا سازمان cia و همچنین موساد، در ساختار اطلاعاتی خود تجدیدنظر کرده و تغییرات اساسی ایجاد کردند. چرا که بخشی از نظام تشکیلاتی آنها در بین اسناد سفارت به دست دانشجویان افتاد؛ و این نشان‌دهنده اهمیت فوق‌العاده این اسناد است. ما از ابتدای انقلاب می‌توانستیم با هر سند از اسناد لانه جاسوسی علیه دولت آمریکا طرح دعوا در مجامع بین‌المللی یا اثبات حقانیت خود در فضای عمومی جهان را پی‌گیری کنیم. چرا که سند دخل و تصرف و دست‌اندازی آمریکا در امور سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ایران چه پیش و چه پس از انقلاب در این مجموعه اسناد و گزارش‌ها موجود بود، اما تمرکز دانشجویان پیرو خط امام بیش از مسائل دیگر بر افشاگری افراد یا جاسوسان ایرانی مرتبط با آمریکا بود و تاریخ‌نویسان نیز به جنبه‌های دیگر تسخیر سفارت آمریکا بیش از مساله کشف اسناد پرداختند که این نکته متاثر از تاریخ‌نگاری آمریکایی نیز بود. اسناد لانه جاسوسی خود به تنهایی شاخصه استعمارشناسی آمریکا است؛ پیرامون اسناد لانه جاسوسی و رهیافت استعمار آمریکایی مباحث مهمی وجود دارد که ان شاالله به زودی در قالب یک اثر مکتوب در اختیار علاقه‌مندان قرار خواهد گرفت. بنابراین اولین و ابتدائی‌ترین مزیت تسخیر سفارت رونمایی از سازوکار استعماری دولت آمریکا بود.

دومین مزیت تسخیر سفارت آمریکا حفظ انقلابِ اسلامیِ مردم ایران بود. حفظ انقلاب‌ها از خود انقلاب‌ها اهمیت بیشتری دارد. شما می‌بینید که انقلاب‌های ضدآمریکایی مختلف به وسیله مردم در کشورهای مختلف از جمله مصر، تونس و … رخ داد، اما با طراحی سازمان‌های اطلاعاتی و تحلیلی آمریکا، انقلاب مردم به بیراهه کشیده شد یا سفارت آمریکا علیه دولت‌هایی که مطبوع آنها نیست کودتا اجرا کرد. در واقع سفارت آمریکا در کشورها به ویژه کشورهای غرب آسیا یک حاکمیت پنهان در آن کشور است و مانند اژدهای کومودو به خوبی استتار و در بزنگاه‌ها تهاجم را آغاز می‌کند یا حلقه اتصال کودتاگران علیه یک دولت می‌شود. خب سازمان سیا و سفارت آمریکا که در سال ۱۹۵۴ بخاطر تجارت موز (!) علیه آربنز رئیس‌جمهور گواتمالا و مثلاً در ۱۹۵۶ بدلیل حفظ هژمونی خود در منطقه علیه شکری القوتلی در سوریه کودتا طراحی می‌کند و برای اجرایی شدن کودتا به ارتشیان نیم میلیون لیره سوری پول می‌دهد؛ براندازی نظامی یا استحاله ساختاری ایران، آن هم در سال‌های ابتدائی انقلاب برای او آسان است و اگر سفارت آمریکا در ایران پابرجا بود، کودتای‌های متعدد نظامی و نفوذ و استحاله ساختاری دور از انتظار نبود. تسخیر سفارت مزایای بسیاری در سطح جهان و داخل کشور نیز داشت که بررسی آنها وقت بیشتری می‌طلبد، اما درباره معایب آن باید گفت یکی از مسائلی که پس از تسخیر سفارت پیش آمد و روال معمول دولت آمریکاست که به وسیله رسانه‌ها و پروپاگاندای گسترده خود، ایران را در چشم جهان در موضع اتهام قرار داد و خود را مبرا از هر گونه خطایی عنوان کرد که این رویه تا سال‌های اخیر نیز وجود دارد و آمریکا با ساختن فیلم آرگو، روایت تسخیر را به نفع خود به گونه‌ای ظریف تحریف کرد و جالب آن است که بازدیدکنندگان موزه لانه جاسوسی که از خارج از کشور به ایران می‌آیند عمدتاً متاثر از فیلم جعلی آرگو این مقصد را برای بازدید انتخاب کردند.

در کتاب اشاره شده به استفاده سفارت آمریکا از موسسه فرانکلین و موسسه مطالعات علوم اجتماعی در پی تسلط ساختاری و اجتماعی بر ایران، این تسلط به چه شکل بود؟

مدل استعماری آمریکا چون از استعمار کهنه عبور کرده با روش‌های نو و فرانو به استخراج منابع و کسب منافع سرزمین‌ها و ملل می‌پرداخت از موسسات علمی، فرهنگی بسیار بهره‌گیری می‌کرد. پس از کودتای ۲۸ مرداد این نگرش در بین سیاستمداران آمریکا بیش از پیش فعال شد و موسساتی شبیه فراکلین، بنگاه ترجمه و نشر کتاب در پی انتشار کُتبی با طرح جلدهای خاص آمریکایی بودند که ایدئولوژی آمریکا و فرهنگ لیبرال سرمایه‌داری را ترویج کند که به عنوان نمونه کتاب «قلعه حیوانات» جورج ارول از آن دست بود و حتی فراکلین از سال ۱۳۳۷ امتیاز پروژه طراحی، تولید و چاپ کتب درسی در ایران را نیز در اختیار گرفت. اصولاً شعار فراکلین علاقه‌مند کردن مردم خارج از سرزمین آمریکا با فرهنگ آمریکایی و به گفته «وی جی هدریک» مسئول نظارت بر اطلاعات سازمان CIA این روش در کشورهای اروپایی جواب داده بود و نگرش اروپایی‌ها نسبت به عقب‌مانده بودن آمریکا با فعالیت‌های فرهنگی و طرح کتاب توسط سازمان CIA در سال‌های پس از جنگ دوم جهانی دگرگون شد. بجز موسسه فراکلین، انجمن ایران و آمریکا که در اسناد لانه جاسوسی بسیار به آن اشاره شده از طریق کلاس‌های تدریس زبان انگلیسی، پخش فیلم‌ها و سریال‌های آمریکایی و کنسرت‌های موسیقی این کار را انجام می‌داد. فیلم‌های آمریکایی و فعالیت روز افزون رادیو صدای آمریکا جهت تغییر و نزدیک شدن فرهنگ ایران به غرب در اسناد فراوانی مورد تاکید قرار گرفته بود. خروجی مجموعه این فرآیند تربیت نوجوانان و جوانان تحصیل‌کرده‌ای می‌شد که نگرش و ذائقه آنها متناسب با منافع آمریکا تنظیم می‌شود و همان‌ها درآینده در ساختار اداری،قضایی، دولتی و… قرار گرفته و تسلط فکری و انسانی آمریکا بر ایران رقم می‌خورد و واقعیت آن است که تا همین امروز هم برخی افراد ذائه ساخته شده از سوی غرب نیز در دستگاه‌های مختلف کشور دانسته یا نادانسته مشغول فعالیت هستند.

به خاطرات معصومه ابتکار از تسخیر سفارت بسیار استناد شده، این کتاب نسبت به خاطرات دیگر چه مزیتی داشت که مکرر مورد استناد قرار گرفت؟

درباره کتاب‌ها و منابع باید گفت پس از تسخیر سفارت، آمریکایی‌ها شروع به تاریخ‌نگاری این واقعه کردند و بیش از ۵۰ عنوان کتاب در سال‌های ابتدائی پس از تسخیر به صورت مستقیم یا غیر مستقیم به این عنوان اختصاص دادند، اما در ایران افراد معدودی از شخصیت‌های دخیل در ماجرا به نگاشتن کتاب‌های منسجم و یا خاطرات روزانه روی آوردند. در این بین معصومه ابتکار که البته از متولیان و حلقه مرکزی دانشجویان پیرو خط امام نبود و پس از مدتی برای ترجمه اسناد و مکالمه با گروگان‌ها و امور دیگر به لانه جاسوسی ملحق شده بود کتابی از خاطرات خود نوشت که سبقت بیشتری ازحیث زمانی از بقیه مکتوبات در این موضوع داشت و همچنین با ظرافت‌ها و نگاه‌های ریزبینانه یک خانم به ماجرا، فضای تسخیر و یک سال اندی که این واقعه به طول انجامید به قلم تحریر درآورد. البته افراد دیگری همانند مرحوم حسین شیخ‌الاسلام سخنان جامع‌تری نسبت به بقیه دانشجویان پیرو خط امام داشتند که متاسفانه معمولاً به صورت خاطرات یا تاریخ شفایی ارائه شد و به صورت منبع مکتوب و منسجم به بهره‌برداری نرسید و ناچارا یک پژوهشگر برای فهم ماجرا، به مکتوباب در قالب کتاب یا مقاله و… بیش‌تر توجه دارد و گرنه مزیتی قابل توجهی بین کتاب خانم ابتکار و دیگر آثار نبود.

در کتاب اشاره شده به نفوذ سازمان سیا در شخصیت‌های عالی‌رتبه نظام از جمله بنی‌صدر و صادق قطب‌زاده. درباره نفوذ بنی‌صدر جز چند دیدار با یک واسطه اقتصادی چندان قانع‌کننده نیست.

نفوذ یک سازمان اطلاعاتی اگر به صورت کاملاً واضح و روشن همراه با برجای گذاشتن اسناد و مدارک باشد دیگر نفوذ محسوب نمی‌شود. بنابراین دستگاه‌های ضد جاسوسی یا پژوهشگران مدقق هستند که با مطالعه سیر زندگی و شخصیتی یک فرد و جمع‌آوری شواهد و ادله، یک فرضیه را به مرحله تشخیص می‌رسانند. همان‌طور که در کتاب «عملیات سیا پس از انقلاب» هم اشاره شده، تام آهرن، مسئول ایستگاه CIA در تهران در پاسخ دانشجویان پیرو خط امام، خود اشاره می‌کند که ما در پی آن بودیم که ابوالحسن بنی صدر را به استخدام خود دربیاوریم و این پروژه را از طریق پوشش اقتصادی پی گرفیتم. فکر می کنم همین اعتراف تام آهرن برای اثبات نفوذ کافی باشد.

آیا انتشار دو سند مشکوک درباره سفارت پیش از عملیات سیا برای نجات گروگان‌های سفارت هر دو گمراه کننده بود؟ اهمیت این دو سند در چیست؟

به نظر می‌رسد هر دو نامه منتشر شد که آمریکا ایران را یک واکنش‌سنجی کند و ببیند عکس‌العمل احتمالی ایران و دانشجویان پیرو خط امام نسبت به اجرای احتمالی چنین عملیاتی که بیشتر شبیه فیلم‌های اکشن هالیوودی است چه خواهد بود.

نظرتان درباره خروج برخی از گروگان‌ها با کمک سفیر و سفارت کانادا چیست؟ آیا فضای سیاسی کشور (مصادف با انتخابات ریاست‌جمهوری) نقش مهمی در خروج آنها داشت؟

در دوران ابتدائی انقلاب اسلامی و تسخیر سفارت آمریکا جامعه در یک شوک سیاسی بود و ساختارها به شکل امروزی منسجم و نظام‌سازی نشده بود از سوی دیگر دانشجویان پیرو خط امام بنا نداشتند که به شکلی که پیش آمد، مدت‌های طولانی در سفارت بمانند و تک تک آمریکایی‌هایی که مسئولیت دیپلماتیک یا مستشاری در تهران داشتند، دستگیر کنند، بلکه این حرکت ابتدا یک حرکت نمادین برای اعلام اعتراض به پذیرش شاه توسط آمریکا و مداخله این دولت در کشور ما بود، اما بعد از دسترسی و افشای اسناد ماجرا تغییر یافت. بنابراین اگرچه واشنگتن استفاده سیاسی از خروج و به تعبیری فرار آمریکایی‌ها کرد، اما فرار چند آمریکایی آن هم به کمک کانادا که معمولاً متحد سیاسی آمریکاست و همچنین در فضای اولین انتخابات ریاست‌جمهوری ایران که از حساسیت فوق‌العاده‌ای برخوردار بود، خدشه‌ای در اقدام به جای دانشجویان پیرو خط امام وارد نکرد و آن پیامی که دانشجویان و جمهوری اسلامی بنا داشت به آمریکا و ملت‌های جهان برساند، منتقل شد.