به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - طاهره مهری؛ در چهارمین روز نمایشگاه بین‌المللی کتاب سی‌وششم نشست «تاثیر پیروزی انقلاب مشروطه بر مطبوعات» با حضور داریوش رحمانیان و با دبیری محمد رحمانی در غرفه کتابخانه مجلس برگزار شد.

داریوش رحمانیان، دانشیار گروه تاریخ دانشگاه تهران گفت: موضوع مطبوعات و انقلاب مشروطه از نظر میزان تاثیرگذاری مطبوعات بر وقوع این انقلاب و پیامدهای انقلاب مشروطه از نظر تاثیرگذاری بر مطبوعات، فراخ دامن و گسترده است و موضوع ساده‌ای نیست و فرصت کافی و وافی نیاز است که درباره همه این سویه‌ها فهرست‌وار مسائل را مورد اشاره قرار بدهیم.

وی افزود: غیرممکن است که در یک نشست، تحلیلی مفصل ارائه بدهیم. درباره تاثیر مطبوعات بر پیدایش مشروطه‌خواهی به عنوان یک فکر و ایده و سپس در وقوع این جنبش و حرکت به عنوان یک حرکت اصیل مردمی از همان روزهای انقلاب مشروطه تاکنون سخن‌ها گفته‌اند. درباره مطبوعات، پیدایش مطبوعات، روند گسترش آن در پیش از مشروطه، اینکه چه تاثیری در فکر و آرمان مشروطه‌خواهی و چه تاثیری در روند انقلاب مشروطه گذاشت، از همان اول سخن‌ها گفته‌اند و تا امروز هم ادامه دارد. اگر آثاری مانند کتاب «تاریخ بیداری ایرانیان» یا «تاریخ مشروطه» احمد کسروی یا کتاب «تاریخ مشروطیت ایران» اثر مهدی ملک‌زاده را که درباره انقلاب مشروطه نوشته شده است؛ تورقی کنید، می‌بینید که در روند بیداری ایرانیان و شکل‌گیری بیداری و اصلاح سیاسی که منجر به انقلاب مشروطه شد، سخن‌ها گفته‌اند.

داریوش رحمانیان با بیان اینکه البته این موضوع با اینکه همچنان در آثار مشروطه‌پژوهان تکرار شده باز هم جای کار دارد، گفت: البته مطبوعات به طور کلی پدیده‌ای کاملاً مدرن است که خاستگاه و محل تولد اینها غرب مدرن است، درجات تاثیرگذاری مطبوعات در جنبش‌های اروپا رخ داد. این پدیده مدرن با چند مفهوم و پدیده مدرن دیگر پیوند دارد و پیدایش و رشد پدیده‌ای است که امروز از آن به عنوان افکار عمومی یاد می‌کنیم. معلوم است که انسان عصر قدیم هم به درجات دارای چنین چیزی بوده است ولی مفهوم افکار عمومی به معنای مدرن پیدایش و اوج گرفتن و درجات تاثیرگذاری بر صحنه سیاست یک پدیده مدرن است و نباید آن را با روزگار پیش از آن خلق کرد.

وی افزود: از سوی دیگر باید به یک مفهوم دیگر توجه کنیم و آن مفهوم پیش پا افتاده و ساده مردم است. مردم چیست؟ مردم کیانند؟ حال اینکه جای این پرسش هست و بسیار هم هست. اساساً مفهوم مردم و پدیده‌ای به نام مردم یک مفهوم مدرن است. در آثار قدیم نباید با این مفهوم مدرن در هم بیامیزیم. اساساً عصر جدید را به یک معنا می‌توان عصر مردم نامگذاری کرد. عصر جدید عصر بالیدن مردم است. در تاریخ ما در ایران عزیز روند پیدایش افکار عمومی به روزگار قاجاریه و از عصر ناصری به بعد در پیوند با رشد مطبوعات و برآمدن مردم به عنوان یک امر و پدیده و مخلوق جدید برمی‌گردد. مردم این دوره مردمی هستند که دیگر نمی‌خواهند رعیت چشم و گوش بسته باشند، مردمی هستند که می‌خواهند خود بینا باشند، در امر سیاست دخیل باشند و مشارکت کنند و بسازند.

داریوش رحمانیان بیان کرد: در تاریخ دوره قاجاریه پیش از مشروطه ورود به مطبوعات از «کاغذ اخبار» شروع شد که موسس آن میرزا صالح معروف بود. او برای تحصیل به انگلستان اعزام شد و سفرنامه خواندنی و ارزشمند نوشت. اگر این سفرنامه را بخوانید، بخش مهمی از آن به توصیف نظام حکومتی و سیاسی و ارکان آن در انگلستان اختصاص دارد. در همان بخش که به مشارکت مردم، قانونمداری و آزادی و… می‌پردازد، به مطبوعات هم اشاراتی دارد. کاغذ اخبار اگرچه دوامی نیاورد و ما از سرنوشت میرزا صالح چندان اطلاعاتی در دسترس نداریم، اما کاغذ اخبار پدر روزنامه‌نگاری در زبان فارسی است. اگرچه لقب پدر روزنامه‌نگاری به پدر محمد علی فروغی داده شده است اما بعد از میرزا صالح ما امیرکبیر و روزنامه «وقایع اتفاقیه» را داریم که ماندگار هم شد.

وی در ادامه گفت: اگر به محتوای روزنامه «وقایع اتفاقیه» نگاه کنید، یکی از عوامل تحول فکر ایرانیان با سواد و نخبگان ایرانی آن زمان نسبت به مسائل سیاست و حکومت و مفاهیم مدرن، همین روزنامه است. تا روزگار مظفری روزنامه در ایران حکومتی بود. نخستین بار در روزگار مظفری است که چیزی به نام مطبوعات آزاد شکل می‌گیرد. نخستین روزنامه واقعی در ایران «خلاصه‌الحوادث» در سال ۱۳۱۶ تاسیس شد. پیش از آن روزنامه‌ها روزانه نبود بلکه هفتگی و گاهی ماهانه بود. با توجه به اینکه حکومت نظارت می‌کرد، از دوره ناصری سانسور شکل گرفت. با توجه به این جوی که وجود داشت، برای فکر مشروطه‌خواهی و قانون‌خواهی باید نقشی را برای مطبوعات خارج از کشور قائل شد.

چند روزنامه در مشروطه‌خواهی و قانون‌خواهی نقش مهم داشتند، «قانون» میرزا ملکم‌خان به شدت در رشد فکر مشروطه‌خواهی اثرگذار بود. روزنامه «اخبار» که در استانبول منتشر می‌شد، روزنامه اختر با انتشار گزارش‌هایی در مورد قرارداد تنباکو و مقایسه آن با قراردادی که در عثمانی بسته شد، نقش پررنگی در رژی یا تحریم تنباکو داشت، به دنبال آن ترور ناصرالدین شاه اتفاق افتاد که آن هم یک ترور ساده نبود. «حبل‌المتین» در کلکته منتشر می‌شد و بسیار تاثیرگذار بود.

داریوش رحمانیان بیان کرد: میرزا زین‌العابدین تقی‌اف چون ایران دوست و ایران‌خوانده بود، ۳۰۰ نسخه حبل‌المتین می‌خرید و به طور رایگان در بین علما پخش می‌کرد که این کار او در بیداری نقش زیادی داشت. اگر شماره‌های پیش از انقلاب مشروطه را ببینید، از نظر شروع مسائل سیاسی، نظام سیاسی و قانون‌مداری و تاثیر خودکامگی و… بسیار قابل توجه است. روزنامه‌های دیگر مانند «ثریا»، «حکمت»، «چهره و ماه» و پاره‌ای دیگر نیز به شدت در رشد مشروطه‌خواهی در ایران اثرگذار شدند. در خود ایران هم پیش از انقلاب آزادی نسبی شکل گرفت. مظفرالدین شاه هیبت پدرش را نداشت، البته زمانی که امین‌السلطان به صدراعظمی برگشت، سرکوب کرد ولی در سال‌های انقلاب مشروطه اهل قلم و پاره‌ای از اینها که کار می‌کنند در رشد و رواج فکر مشروطه‌خواهی تاثیر ملموس گذاشتند. مانند روزنامه تربیت و یا علی‌اکبر دهخدا که از ارکان روزنامه «صوراسرافیل» است که بعد از انقلاب مشروطه تاسیس شد، چرند و پرند دهخدا یک نقطه عطف بود.

وی گفت: تا پیش از پیدایش مطبوعات آزاد، مطبوعات دولتی منتشر می‌شد. بعد از آنها هم انگشت‌شماری مطبوعات آزاد منتشر می‌شد ولی اینها را هم افراد دولتی به دلیل تملک مالی چاپ و پخش می‌کردند. بعد از انقلاب مشروطه زمانی که رشد شتاب‌آلود تشکل‌ها شکل می‌گیرد، بسیاری از مطبوعات کوتاه مدت هستند، چون پشتوانه مالی ندارند. بخش قابل توجهی از ایرانیان در روستاها و ایلات و عشایر بودند. مفهوم شهر قابل تمدید به همه جا نیست. تبریز و رشت پیشگام بودند ولی در جاهای کوچک قابل قیاس با رشت و تبریز نیست. امواج تحولات فکری، فرهنگی و سیاسی دیر متحول شد. از مجموع جمعیت ایران بیشتر از ۹۵ درصد بی سواد در خواندن و نوشتن بودند. با این همه اما ایرانیان بی سواد فرهیخته بودند، چون ایران سنت ادبی و تاریخی ریشه‌دار چند هزار ساله داشت. چون زرتشت و مانی و مزدک داشت. چند دولت بزرگ در دوره اسلامی دارد و تعداد بسیاری فیلسوف و ادیب و شاعر و سراینده پرورده است. حتی ایلات و عشایر در زیر سیاه‌چادر شاهنامه می‌خواندند. از دوره صفویه بعد از پیدایش قهوه‌خانه‌ها یک تریبون و نهاد رسانه‌ای شکل گرفت. ملت ایران از راه شفاهی خبرها را منتقل می‌کردند. حتی مساجد نیز کارکردهای فرهنگی داشتند و علما با توده مردم در پیوند بودند. مراسم‌هایی هم که ایرانیان داشتند، فرصتی برای آموختن بود.

داریوش رحمانیان افزود: باید به لفظ خود «روزنامه» نیز اشاره کنم، لفظ «روزنامه» در زبان فارسی پیشینه بسیار بالایی دارد. وقایع‌نگاری فارسی پیوند ظریف و قابل تاملی دارد. نامی که ایرانیان برای newspaper انتخاب کردند، کاغذ اخبار بود و بعد به روزنامه تغییر پیدا کرد. نکته دیگر در مورد مفهوم آنها مثل حادثه و اتفاقات است که اینها در ذهن و زبان ما جایگاه با معنایی دارد. در پایان اینکه مطبوعات در خاطرات جوامع تاثیر دارد و در مطبوعات دقایق و ظرایفی وجود دارد که مورخ باید نسبت به بهره‌گیری از آن فعال باشد.