به گزارش خبرگزاري کتاب ايران(ايبنا)، موضوع مورد بحث اين رساله، تاويل عرفاني به معني دريافت لايه‌هاي باطني آيات است و در آن سخن از ظاهر و باطن آيات قرآن بوده كه به تبيين اجمالي پيشينه تاويل عرفاني قرآن مي‌پردازد.
قرآن كريم، معجزه‌اي ابدي براي ديني ابدي است كه توسط سروش وحي بر انسان كامل و گل سرسبد موجودات، رسول ختمي مرتبت ـ‌كه درود خدا بر او و خاندانش باد‌ـ در طول 23 سال نازل شد و در تاريخ بشر شگفت‌ترين كتاب پديد آمد كه به فرموده رسول اكرم(ص): «لا تحصي عجائبه و لا تبلي غرائبه؛ شگفتي‌هاي آن به شمارش در نمي‌آيد و عجايب آن كهنه نمي‌شود.»
كتابي كه به فرموده امام خميني(س): «كتاب هدايت و راهنماي سلوك انسانيت و مربي نفوس و شفاي امراض قلبيه و نوربخش سير الي‌الله است. بالجمله، خداي تبارك و تعالي به واسطه سعه رحمت بر بندگان، اين كتاب شريف را از مقام قرب و قدس خود نازل فرمود و به حسب تناسب عوالم تنزل داده تا به اين عالم ظلماني و سجن طبيعت رسيده و به كسوه الفاظ و صورت حروف درآمده براي استخلاص مسجونين در اين زندان تاريك دنيا و رهايي مغلولين در زنجيرهاي آمال و اماني، و رساندن آنها را از حضيض نقص و ضعف و حيوانيت به اوج كمال و قوت و انسانيت».
آري، قرآن مجيد كتاب تعقل و تفكر، علم و عمل، و راهنماي سعادت و رستگاري در جنبه‌هاي گوناگون حيات فردي و اجتماعي و وسيله خودسازي و طهارت ضمير و موجب رهايي از حجاب‌هاي ظلماني تعلقات مادي براي نيل به كمال نهايي است كه براي همه بشر از كوچك و بزرگ، زن و مرد، دانشمند و عامي، و عالم و عارف، سخن دارد و آنها را به فراخور درك و ميزان معرفتشان راهنمايي مي‌كند.
ظاهر و باطن قرآن
براي نخستين‌بار رسول اكرم(ص) اين بعد از قرآن را فرا روي مسلمانان گشود و در سخناني گران‌بها كه از طريق فريقين نقل شده، قرآن كريم را داراي ظاهر و باطن معرفي فرمود؛ به عنوان نمونه، ابن‌مسعود روايت نزول قرآن بر هفت حرف كه هرحرفي از آن داراي ظهر و بطن است را از آن حضرت نقل كرده است. هم‌چنين پيامبر اكرم(ص) در روايت ديگري، هرآيه‌اي از قرآن را داراي ظاهر و باطن و هرحرفي از آن را داراي تاويل دانسته كه تنها خداوند و راسخان در علم به آن عالم هستند.
صحابه نيز علاوه بر اشاره به اصل و بعضي از ويژگي‌هاي باطن قرآن، عملا اقدام به ذكر تاويل باطني و اشاري براي قرآن كردند. به عنوان نمونه، ابن‌عباس در تفسير سوره نصر، از وراي ظاهر آن، نزديك شدن و فرا رسيدن اجل پيامبر(ص) را برداشت مي‌كند؛ امري فراتر از مدلول ظاهري آيات كه عمربن خطاب در مجلس شيوخ بدر آن را نشانه برتري ابن‌عباس بر آنان مي‌شمارد.
اما در دوره تابعين، با سپري شدن زمان نزول قرآن، تطبيق معاني آيات بر غير مورد نزول گسترش يافت و آياتي كه داراي شان نزول خاصي بودند، بر موارد مشابه خود تطبيق داده مي‌شدند. روايات تطبيق كه بالغ بر ده‌ها مورد است، بيشتر منسوب به امام باقر(ع) و امام صادق(ع) است كه در دوره تابعين مي‌زيسته‌اند. به عنوان مثال، در روايت فضيل‌بن يسار از امام باقر(ع) بطن قرآن به تاويل آن، كه سبب حيات باطراوت و تازه قرآن در هر عصر و زمان است، معني شده و اينگونه رسالت پيامبر خدا(ص) در تبيين اصل وجود بعد باطني براي قرآن توسط اهل‌بيت عصمت و طهارت(عليهم‌السلام) تداوم مي‌يابد.
پس از دوره تابعين نيز در نيمه نخست قرن دوم هجري، رويكرد گسترده به تاويل قرآن با عنوان تفسير بطون (تاويل باطني) آغاز شد. ورود انديشه‌هاي كلامي و فلسفي يوناني در حوزه فرهنگ اسلامي باعث شد تا مسلمانان در رويارويي با اين فرهنگ جديد، ناگزير نگرش‌هاي جديد و عميق‌تري به منابع معرفتي خود به ويژه قرآن داشته باشند.
توجه به تاويل باطني قرآن هم‌چنان ادامه يافت و فرقه‌هاي نوظهور كه بعدها «اسماعيليه» ناميده شدند، با اصالت دادن به آن، ظواهر قرآن را در برابر بطون، فاقد ارزش تلقي كردند و اين سبب واكنش عده‌اي از دانشمندان شد.
در قرن سوم هجري، سهل‌بن عبدالله تستري از عارفان اهل سنت، تفسيري نوشت كه تماما به بطن قرآن نظر داشت و در قرن چهارم، ابوعبدالرحمن سلمي، تفسير خود را به نام حقائق‌التفسير با چنين رويكردي نگاشت. در قرن پنجم، ابوحامد غزالي به مقوله باطن قرآن التفات شاياني كرد و ابوالقاسم قشيري اقدام به تحرير تفسير به نام لطائف‌الاشارات كرد كه سراسر آن، اشارات تفسيري و بيان اسرار باطني قرآن بود. در قرن ششم و هفتم هجري، محيي‌الدين‌بن عربي تفسير خود را هم‌چون كشف‌الاسرار و عدةالابرار ميبدي براساس نگرش به باطن قرآن نوشت. در قرن هشتم، سيدحيدر آملي كتاب جامع‌الاسرار و تفسير محيط الاعظم و البحر الخضم را در اين راستا به جامعه عرفان اسلامي تقديم كرد.
تداوم اين ديدگاه قرآني به دوره اخباري‌ها رسيد و آنان حتي فهم ظواهر آيات را در اثر ارتباط با باطن قرآن براي غير معصوم منكر شدند و انبوهي از روايات را در خصوص تفسير باطني قرآن، بدون تمييز سره از ناسره نقل كردند و پس از آنان با آغاز دوره اصوليون و فقهاي شيعه، ضمن تاكيد بر وجود و صحت جنبه بطن قرآن، عدم ارتباط آن با حجيت ظواهر مورد توجه قرار گرفت و پيوندي معقول بين ظهر و بطن قرآن نظير پيوند لازم و ملزوم برقرار شد.
بدين ترتيب، پيشينه بحث از باطن قرآن و تاويل باطني آيات همزمان با نزول اين كتاب آسماني و توسط رسول اكرم(ص) آغاز شد و پس از آن توسط صحابه و اهل‌بيت(عليهم‌السلام) پيگيري و سبب بارور شدن اين نگرش در ميان عقايد و افكار مسلمانان، از جمله شيعيان شد.
اما تاويل قرآن از ديدگاه امام خميني(ره) و مقايسه آن با ديدگاه سيدحيدر آملي كه دقيقا موضوع مورد بحث اين كتاب است، موضوعي بدون سابقه است و تاكنون به طور مستقل مورد بحث و بررسي قرار نگرفته و تا آنجا كه نويسنده اين كتاب مدعي شده، هيچ كتاب و رساله‌اي درباره آن به نگارش در نيامده است.
سوالات تحقيق
پرسش‌هايي كه اين پژوهش در قالب فصول ششگانه در صدد پاسخ به آنها از ديدگاه امام خميني(ره) و سيدحيدر آملي است عبارتند از؛
سوال اصلي
ديدگاه حضرت امام در موضوع تاويل قرآن چه تفاوت‌ها و چه شباهت‌هايي با ديدگاه سيدحيدر دارد؟
سوالات فرعي
- مفهوم تاويل چيست و جايگاه آن در آيات محكم و متشابه چگونه است؟
- اصول و مباني تاويل قرآن و زيرساخت‌هاي تشكيل‌دهنده ديدگاه حضرت امام و سيدحيدر در مورد تاويل چيست؟
- ملاك‌هاي تاويل آيات قرآن و موازيني كه در هنگام تاويل بايد مراعات كرد، چيست؟
- تاويل كننده متصف به «راسخ در علم» داراي چه شرايط بايد باشد؟
كتاب حاضر در شش فصل و يك خاتمه سامان يافته است. كليات پژوهش، مفهوم تاويل و جايگاه آن در آيات محكم و متشابه، اصول و مباني تاويل، ملاك‌هاي تاويل، شرايط تاويل كننده و نمونه‌هايي از تاويلات عرفاني امام خميني(ره) و سيدحيدر آملي، عناوين فصول ششگانه اين اثرند.
چاپ نخست کتاب «تاويل قرآن از ديدگاه امام خميني(ره) و مقايسه آن با ديدگاه سيدحيدر آملي» در شمارگان 1000 نسخه، 201 صفحه و بهاي 30000 ريال راهي بازار نشر شد.
جمعه ۲۳ اردیبهشت ۱۳۹۰ - ۰۸:۰۰
نظر شما