به گزارش خبرگزاري كتاب ايران (ايبنا)، سفرنامه‌هاي بر جا مانده از عصر ناصرالدين شاه به مازندران از منابع ارزنده‌اي است كه در كنار سفرنامه‌هاي ديگر اين دوره، چون سفرنامه كلاردشت غلام‌حسين خان افضل‌الملك، سفرنامه لاريجان اعتضادالسلطنه، سفرنامه مازندران مليجك، مجموعه با‌ ارزشي را شكل مي‌دهد كه از ديدگاه تحولات تاريخ محلي، آثار و ابنيه‌هاي تاريخي، نام و موقعيت جغرافيايي اماكن و رجال‌شناسي مازندران از اهميت چشمگيري برخوردار است.

مصطفي نوري گردآورنده «سفرنامه‌هاي عصر ناصرالدين شاه» به خبرگزاري كتاب ايران (ايبنا) گفت: نخستين سفرنامه اين مجموعه نوشته بهلر فرانسوي است. بهلر پس از فارغ‌التحصيلي از مدرسه عالي پلي‌تكنيك پاريس، به استخدام دولت ايران در آمد، ضمن آن كه از معلمان دوره اول دارالفنون نيز بود. او سفر خود را از تهران شروع مي‌كند و از راه كرج و قزوين به رشت و انزلي مي‌رود و آنگاه از لاهيجان به سمت مازندران حركت مي‌كند تا ضمن ماموريت خود، به بررسي سرحدات شمال ايران بپردازد. 

نوري كه مجموعه سه جلدي «تقي زاده در مجلس» را زير نظر زنده‌ياد ايرج افشار در دست تهيه دارد، در ادامه سخنانش گفت: توصيف بهلر از شهرهاي مازندران از جمله مشهدسر (بابلسر)، بارفروش (بابل)، ساري و ديگر آبادي‌هاي مازندران، حاوي اطلاعات ارزشمندي است. آخرين بخش سفرنامه بهلر بررسي باريك بينانه‌اي از اوضاع استرآباد و گرگان، عاشوراده و فرح آباد است.

وي به سفرنامه دوم اشاره كرد و گفت: سفرنامه دوم، نوشته «موسيو برونيار» فرانسوي است. او پس از انعقاد قرار داد پاريس، به وسيله فرخ‌خان امين‌الدوله به استخدم دولت ايران درآمده بود. برونيار در زمان اقامت خود در ايران موظف مي‌شود تا به بررسي راه‌هايي بپردازد كه دارالخلافه تهران را به مازندران وصل مي‌كرد.

اين پژوهشگر و محقق يادآور شد: وي در بخش اعظم سفرنامه‌اش به بررسي راه‌ هراز همت مي‌گمارد كه از گردنه امامزاده هاشم مي‌گذشت. افزون بر اين از راهي كه از سواد كوه عبور مي‌كرد و به «جاده شاه عباس» معروف بود، ياد مي‌كند.

وي افزود: بخش ديگري از اين مجموعه شامل سفرنامه‌هاي ناصرالدين‌شاه قاجار به مازندران است. نخستين سفر او در اواخر سال 1382 هجري قمري آغاز شد و در اوايل سال 1383 هجري قمري به پايان رسيد. اين سفرنامه دربردارنده نكات ارزشمندي است؛ از جمله مي‌توان به توصيف شاه از آثار تاريخي عصر صفويه در بهشهر امروزي، معروف به بناهاي «اشرف البلاد»، اشاره كرد.

مولف كتاب «اسناد مازندران در دوره رضا شاه» گفت: يكي ديگر از نكات شايان توجه سفرنامه سوم، آگاهي‌هايي است كه درباره مجموعه عباس آباد به دست مي‌دهد. اين بناها هنوز پابرجايند. ملاقات شاه با مأموران روس نيز از ديگر خواندني‌هاي اين سفرنامه است. باز مي‌توان به نمونه ديگري اشاره كرد كه در سفرنامه مازندران شاه قاجار به چشم مي‌خورد و خالي از اهميت نيست؛ منظور اشاره ناصرالدين شاه به حضور ابراهيم بيك نايب سوادكوهي، معروف به شعاع‌الملك، در سوادکوه است كه ارزش بسيار دارد.

وي افزود: چهارمين سفرنامه ناصرالدين شاه به مازندران، بخش ديگري از مجموعه ياد شده را شكل مي‌دهد. اين سفر مربوط به سال 1292 هجري قمري است. از نكات بارز سفرنامه، گزارش مفصلي است كه شاه از عمارت امامزاده سيد ابراهيم در حوالي مشهدسر به دست مي‌دهد.

نوري يادآور شد: از خواندني‌هاي ديگر سفرنامه او، توضيحاتي است كه درباره اتمام بازسازي «بحر الارم» بارفروش آورده است. همچنين مي‌توان به شرح بازديد شاه از حجاري تصوير خود در «بند بريده» اشاره كرد. توصيف شبه جزيره «ميانكاله» و قلعه‌هاي آن نيز از ديگر نكات مهم اين سفرنامه است.

نوري كه كتاب «اسناد استرآباد در دوره مشروطه» را در دست تدوين دارد، گفت: پنجمين سفرنامه، آخرين سفرنامه ناصرالدين شاه در اين مجموعه است كه اختصاص به شرح سفري دارد كه او از اوايل شعبان تا اواخر رمضان سال 1299 به ييلاقات مازندران داشته است.

نوري توضيح داد: گزارش سفر نخستين وزير علوم ايران، اعتضاد السلطنه، به لاريجان مازندران، كه در رجب سال 1297 قمري انجام شده است، سفرنامه ديگري است كه خواننده پيش روي خواهد داشت. بخشي از گزارش اعتضادالسلطنه درباره چگونگي پيدايش چشمه‌هاي آب «اسك» و گزارش مبسوط از غار «اسك» است. از نكات قابل توجه اين سفرنامه اشاره به استفاده از تقويم فرس قديم در بين اهالي لاريجان و گزارش نسبتا مفصل از جشن‌هاي باستاني در لاريجان و ديگر شهرهاست.

اين پژوهشگر كه در حال جمع‌آوري اسناد «انقلاب اسلامي در گرگان و دشت» است در ادامه سخنانش به سفرنامه هفتم عصر ناصرالدين شاه اشاره كرد و گفت: سفرنامه بعدي «سفرنامه محمدميرزا مهندس»، از تحصيل كرده‌هاي دارالفنون است. او در سال 1292 قمري مأمور ساختن قلعه‌هاي ميانكاله شد و به مدت دو سال به اين كار مشغول بود.

وي افزود: رساله محمد ميرزا با سيري در تاريخ قديم و جغرافيايي تاريخي مازندران آغاز مي‌شود و آنگاه درباره شهرها و بزرگان مازندران اطلاعاتي به خواننده عرضه مي‌دارد. ضمن آن كه در اين سفرنامه، مشاهدات محمدميرزا از آبادي‌هاي مازندران نيز ارايه شده است. توصيفي از بناهاي تاريخي مسير «ساري» تا «ميانكاله» ، پايان‌بخش سفرنامه اوست.

اين مصصح يادآور شد: سفرنامه افضل‌الملك به كلاردشت، سفرنامه بعدي است. غلامحسين افضل‌الملك به شرح سفري مي‌پردازد كه همراه با اردوي شاهي در شوال 1301 قمري به ييلاق كلاردشت داشته است. وي علاوه بر آنكه منازل سفر تا كلاردشت را توصيف مي‌كند، به شرح حال بعضي از رجال آن عصر چون محمدتقي‌خان مجدالملك نيز مي پردازد.

وي به نهمين و آخرين سفرنامه عصر ناصرالدين شاه نيز اشاره كرد و گفت: آخرين سفرنامه مربوط به «مليجك» است. وي در محرم سال 1313 قمري به همراه اردوي همايوني به ييلاقات مازندران سفر كرده بود.

نوري به پنج پيوست اين كتاب تاريخي نيز اشاره كرد و گفت: بخش «پيوست‌ها» گزارش‌هاي پاياني اين مجموعه است. پيوست نخست، دو گزارش سفر سال 1383 ناصرالدين شاه به مازندران است. يكي از آنها از طرف مأمور وزارت خارجه نوشته شده و ديگري گزارشي است به نظم به وسيله يكي از همراهان ناصرالدين شاه. عنوان پيوست سوم «سياحت محمدميرزا از ساري به ميانكاله» است.

وي افزود: پيوست چهارم ترجمه اعتضاد السلطنه از بخش مازندران كتاب «معجم‌البلدان» ياقوت حموي با عنوان «جغرافياي محال مازندران» است. پيوست پنجم نيز نخستين نقشه‌ مازندران است كه در اواخر دوره قاجاريه به دستور ظهيرالملك تهيه شده و از کتابخانه دکتر منوچهر ستوده به دست آمده است.

وي به مجموعه‌هاي بعدي «نامه مازندران» اشاره كرد و گفت: اين مجموعه قابليت آن را دارد كه سه چهار جلد ديگر بر آن افزوده شود. حتي مي تواند مجموعه‌اي 10 جلدي نيز باشد. در واقع نسخ خطي و اسناد تاريخي مازندران مجلدات ديگر اين مجموعه خواهد بود.

«سفرنامه‌هاي عصر ناصرالدين شاه»؛ نخستين جلد از مجموعه «نامه مازندران» با حمايت مالي سوادكوهي‌هاي مقيم پايتخت و به کوشش مصطفي نوري در 734 صفحه به قطع وزيري توسط نشر البرز با بهاي 19500 تومان به چاپ رسيده و در دسترس علاقه‌مندان به تاريخ و روزگار ناصرالدين‌شاه قاجار قرار گرفته است.