پایریز زنجانی در گفت‌و‌گو با خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) گفت: این اثر در حقیقت پایان‌نامه دوره کارشناسی‌ارشد من بود که در قالب کتاب آن‌را ارایه کرده‌ام.

وی درباره نسخه‌ به‌کار گرفته در این شرح توضیح داد: در شرح 100 غزل نخست دیوان «شمس تبریزی» از نسخه این دیوان به تصحیح بدیع‌الزمان فروزان‌فر که از سوي انتشارات دانشگاه تهران منتشر شده است بهره گرفته‌ام.

پایریز زنجانی با تاکید بر این موضوع که این شرح چندان مفصل نیست ادامه داد: به‌طور کلی در تمامی مباحث به صورت مفصل وارد بحث نشده‌ام. اما این شرح مسایلی چون دشواری‌های ابیات، معنی لغات یا اصطلاحات، آرایه‌های ادبی، وزن غزل‌ها، قافیه و اشاره به آیه یا حدیث را شامل می‌شود.

وی در پاسخ به این پرسش که آیا از دیگر آثار موجود در این حوزه نیز استفاده کرده است، گفت: از دیگر آثار موجود در زمینه شرح «دیوان شمس تبریزی» مانند کتاب‌هایی که به کوشش محمدرضا شفیعی‌کدکنی یا سیروس شمیسا تدوین شده‌اند الگوبرداری کرده‌ام.

«مناقب‌العارفین» اثر محمد افلاکی، «مکتب شمس» نوشته سیدابوالقاسم انجوی شیرازی، «با کاروان حله» از عبدالحسین زرین‌کوب، «موسیقی شعر» نوشته محمدرضا شفیعی‌کدکنی، «گزیده غزلیات شمس» اثر سیروس شمیسا و «تاریخ ادبیات صفا» از ذبیح‌الله صفا عنوان برخی از آثاری هستند که مولف در تدوین این اثر از آن‌ها بهره گرفته است.

این پژوهش‌گر در پایان درباره روند کلی شرح غزل‌ها در این کتاب افزود: به‌طور کلی ابتدا هر غزل براساس نسخه استاد فروزان‌فر ذکر شده و پس از آن وزن غزل و سپس شرح ابیات و در پایان دیگر موارد ضروری نیز آمده است.

«شرح 100 غزل نخست از دیوان شمس»
این اثر شرح تمامی ابیات 100 غزل نخست «دیوان شمس تبریزی» را شامل می‌شود و در شرح هر بیت معنی لغات دشوار نیز در ابتدا آمده است.

این کتاب پیش‌گفتاری به قلم سیدعباس دانایی، رییس حوزه هنری استان سمنان دارد. وی در این پیش‌گفتار آورده است: «گاه تطور زبان و تحول عناصر فرهنگی مخاطب را از دریافت شعر کلاسیک دوره کرده است و این موضوع ضرورت شرح‌نویسی بر آثار بزرگ را پدیدار می‌سازد.»

وی درباره این اثر افزوده است: «در این اثر نه ابیات شرح بسیار مطولی دارند و نه صرفا به معنایابی یک یا دو واژه دشواریاب در هر شعر منحصر شده است.»

این کتاب در ابتدا مقدمه‌ای درباره زندگی‌نامه مولانا را شامل می‌شود. در ادامه مباحثی چون زندگی‌نامه شمس تبریزی و شرح نخستین دیدار او با مولوی آمده است. همچنین توضیحات مختصری درباره صلاح‌الدین زرکوب، حسام‌الدین چلبی، آثار مولانا، فرزندان او و پایان زندگی‌اش ارایه شده است.

مولف در شرح «غزلیات شمس» به این نکته که نام دیگر این اثر «دیوان شمس» یا «دیوان کبیر» است و نمایان‌گر عشق و شور بی حد و حصر مولوی است تاکید داشته است.

وی همچنین به این نکته اشاره کرده که مولوی مردی دانشمند و فقیه بوده و با اصطلاحات و لغات عرفانی آشنایی کامل داشته است. برهمین اساس با نگاهی به مثنوی می‌توان به عمق شناخت و توجه او به علوم قرآنی و فلسفه پی برد. از این رو، با وجود عاشقانه بودن اشعار، لغات قرآنی، عرفانی و فلسفی بسیاری مدنظر شاعر بوده است.

در ارتباط با «مشخصات صوری و درون‌مایه غزلیات» در این مقدمه می‌خوانیم: «غزلیات شمس برخی از خصیصه‌های غزل بودن را دارا هستند. اما از نظر تعداد ابیات به قصیده نزدیک‌ترند و حالات روایی، داستانی و آوردن حکایات و تمثیل‌های مختلف آن‌ها را به مثنوی نزدیک‌تر کرده است. اما از آن‌جا که مضمون عاشقانه دارند در قالب غزل گنجانده شده‌اند. همچنین در این غزلیات کاربرد قافیه و ردیف، که موسیقی کناری شعر را می‌رساند، بسیار متنوع است. از سوی دیگر شاعر علاوه بر قافیه اصلی، قافیه درونی شعر را رعایت می‌کند و بر موسیقی کلام می‌افزاید.»

پایریز زنجانی در ارتباط با وزن در کلیات شمس آورده است: «اوزان بسیاری در این کتاب آمده که در آثار دیگر نیامده است. علاوه بر تنوع و کثرت اوزان، خصیصه بارز آن‌ها خیزابی بودشنان است که با حال و هوای شعر مولوی تناسب دارد.»

مولف در ادامه با اشاره به پرداختن شاعر به موضوع عشق در این غزل‌ها به مسایلی چون زندگی، مرگ، معیشت، نان، جبر و اختیار، استدلال، توصیف و تبیین خرد و اندیشه، وحی، دین و پیامبران، مذاهب و اندیشه‌ها اشاره کرده که مولوی در اشعار خود به آن‌ها توجه داشته است.

پژوهشگر در شرح روش تحقیق خود در تدوین این اثر آورده است: «پس از مطالعه قسمتی از کلیات شمس بر مبنای نسخه فروزان‌فر، لغات، کنایات، اصطلاحات، تلمیحات و نکات مهم 100 غزل نخست آن فیش‌برداری شد و برای یافتن معنای لغات یا نکات دشوار از منابعی چون لغت‌نامه‌ها، فرهنگ‌نامه‌ها، کتاب‌های عرفانی، «مثنوی معنوی» و کتاب‌هایی با موضوعات دیگر چون «تصویرگری در غزلیات شمس»،«معانی و بیان»، «عروض» و «صور خیال در شعر فارسی» بهره گرفته‌ام.»

اساس کار مولف برای یافتن معنای واژگان دشوار «لغت‌نامه دهخدا» بوده، در بعضی موارد نیز از لغت‌نامه «غیاث‌اللغات» یا «معین» بهره گرفته است.

در استفاده از «فرهنگ‌نامه‌ها» با آن‌که سعی شده است از منابع قدیمی‌تر برای شرح و توضیح اصطلاحات عرفانی و تلمیحات استفاده شود اما در برخی موارد فرهنگ‌نامه‌های جدیدتر معنای روشن‌تری را در اختیار مخاطب می‌گذارند. برهمین اساس مولف گاه از «فرهنگ اصطلاحات عرفانی»، «فرهنگ اصطلاحات نجومی»، «فرهنگ تلمیحات و اشارات»، «فرهنگ نوادر لغات» و «فرهنگ شعری» بهره گرفته است. 

بخش عمده‌ای از این تحقیق منوط به مطالعه و تامل در «کتاب‌های عرفانی» بوده است. آثاری چون «رساله قشریه»، «مصباح‌الهدایه»، «انسان کامل»، «شرح گلشن راز»، «منطق‌الطیر»، «شرح شطحیات» و «کشف‌المحجوب» از آثاری هستند که پایریز زنجانی در این اثر از آن‌ها بهره گرفته است.

همچنین مطالعه «مثنوی معنوی» و نیز شرح‌هایی که بر این اثر نوشته شده است نیز برای شناخت شخصیت مولانا و افکار او در این پژوهش برای مولف سودمند بوده است.

پایریز زنجانی در پایان بر این نکته تاکید کرده است که برای شرح و توضیح غزلیات، هم معنای عرفانی آن‌ها و هم درون‌مایه عاطفی این غزل‌ها مدنظر گرفته شده است.

فائزه پایریز زنجانی متولد 1358 و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی است.

کتاب «شرح 100 غزل نخست از دیوان شمس» در 340 صفحه، شمارگان دو هزار و 500 نسخه و قیمت چهار هزار و 900 تومان از سوی معاونت آموزش و پژوهش حوزه هنری استان سمنان و توسط انتشارات سوره مهر منتشر و راهی بازار کتاب شده است.