رحيم نيك‌‌بخت در گفت‌وگو با خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)، اظهار كرد: تاريخ معاصر ايران از زمان شروع مشروطه تا جنگ جهاني اول و از آن زمان تا دوره سلطنت رضاخان به دو دوره تقسيم مي‌شود. در اين كتاب كه با همكاري علي ططري (رييس مركز اسناد كتابخانه مجلس شوراي اسلامي) فراهم آمده است، جريانات عصر پرتلاطم و حادثه‌انگيز دومين دوره تاريخ معاصر ايران با استناد به مجموعه اسناد آرشيوي كتابخانه مجلس عنوان مي‌شوند.

وي افزود: در اين برهه تاريخي، مناطق مرزي ايران نظير خراسان، فارس و جنوب ايران و منطقه آذربايجان بيش از ساير نقاط كشورمان درگيرد اين تلاطم‌ها بودند؛ ناملايمات و تجاوزاتي كه به واسطه مداخلات بيگانگان نظير انگليس، آلمان‌ها و آمريكاييان در قالب ميسيونرهاي مذهبي براي مردم ايران ايجاد شده بودند. در اين زمان روس‌ها نيز از سوي ديگري دخالت‌ها و كشتارهايي را در اين منطقه به وجود آوردند؛ به‌گونه‌اي كه روز عاشورا، يكي از مجتهدان بزرگ را در شهر تبريز به دار آَويختند!

اين محقق سندپژوه با تاكيد بر اين كه عثماني‌ها نيز در اين تحولات زيانبار نقش‌ پررنگي داشتند، تصريح كرد: در جريان بحران‌هاي شديد منطقه، ارامنه و «جلو»ها كه از سوي اتباع عثماني رانده شده بودند، به بهانه خونخواني از ظلمي كه به آنها شده بود و به نفع انگليسي‌ها و روس‌ها وارد نبرد شدند و با تحريك و سازماندهي كه از سوي انگليس و روس صورت مي‌گرفت، با سوداي تشكيل ارمنستان بزرگ، بخشي از ايران را نيز در نقشه قساوت و تعدي‌ خود قرار دادند.

نيك‌بخت با اشاره به اين كه برخي از افراد اين گروه(ارامنه و جلوها) دشمن خوني ايران شدند و شروع به قتل عام مرم اروميه، سلماس و خوي كردند، گفت: آنها به دليل ظلمي كه از عثماني‌ها ديده بودند، انتقام خود را از ايرانيان گرفتند و فجايع وحشتناكي را در اين منطقه به وجود آوردند. هنوز با وجود تعداد زياد كشته‌شدگان و شورش‌هاي مختلف، اسماعيل‌آقا سيم‌كوه (از اشرار و شورشيان محلي كردستان) قيام كرد و چنان فجايعي را در اين منطقه شكل داد كه جنايات جلوها تحت تاثير آن كمرنگ جلوه مي‌كرد!

مسوول واحد تحقيقات تاريخ كتابخانه مجلس با اشاره به اسناد اين مجموعه كه حكايت از خشكسالي، قحطي و بيماري‌هاي گسترده در اين برهه زماني داشتند، اظهار كرد: روزهاي تلخ مردم آذربايجان در اين مقطع سپري مي‌شد.

وي با اشاره به اين كه متن اين اثر پژوهشي از طريق ارايه سند، استخراج، بازنويسي و گويانويسي اسناد دوره چهارم و پنجم مجلس شوراي ملي آرشيو كتابخانه مجلس فراهم آمده است، بيان كرد: حجم وسيع مطالب اين مجموعه را اسناد تشكيل مي‌دهند. من و علي ططري نيز با تنظيم مقدمه‌اي براي اين كتاب به مدخل‌پژوهشي آن پرداخته‌ايم. در اين مجموعه بيش از 200 عنوان سند در كنار پيوست‌ها، نقشه‌ها و برخي تصاوير جاي دارند.

پژوهشگر و نويسنده تاريخ سياسي توضيح داد: «تحولات غرب آذربايجان به روايت اسناد» اثري كمك كننده به محققان پژوهش‌هاي محلي و تاريخ معاصر ايران است و آنها با بررسي اسناد و مطالب اين كتاب، از حوادث منطقه در دومين دوره تاريخ معاصر ايران آشنا مي‌شوند. چنانچه بتوانيم اسناد(منابع دست اول سندي) امور خارجه در اين منقطع زماني را بازشناسي كنيم، شايد گوشه ديگري از حوادث اين دوره آشكار شود.

نويسنده كتاب «زندگي و مبارزات آيت الله مفتح» درباره ضرورت و اهميت تدوين و ادامه چنين مطالعاتي گفت: آگاهي از تاريخ معاصر بيش از توجه و باقي ماندن در مقطعي از گذشته‌هاي بسيار دور اهميت دارد، چرا كه با زندگي كنوني پيوند بيشتري خواهد داشت. 

اين كارشناس اسناد ادامه داد: متاسفانه تاكيد و تمركز مراكز دانشگاهي و آموزشي ما در حوزه تاريخ بر مطالعات و مكتوبات تاريخ كهن ايران معطوف است و در دانشگاه‌ها نيز اغلب كتاب «تاريخ مشروطه» كسروي منبع درسي است، در حالي كه اين كتاب حدود 70 سال قبل به رشته تحرير درآمده و اكنون آثار و منابع خوبي نيز در دسترس‌اند و با وجود خوب بودن اين كتاب، محتواي آن براي آموزش در مراكز دانشگاهي كافي نيست. تمركز بيش از حد بر گذشته‌هاي دور موجب بي‌مهري به تاريخ معاصر شده است؛ به‌گونه‌اي كه شاهد پايان‌نامه‌هاي متعدد دانشجويي درباره تاريخ قديم، يعقوب ليث صفاري و ... هستيم، بازكاوي و تكرار بيش از حد مطالبي كه نفعي براي تاريخ كنوني ما ندارد.

نيك‌بخت با تاكيد بر لزوم مطالعاتي كه نتايج آنها در دوره كنوني منافع بيشتري را در پي دارد، بيان كرد: اكنون بايد با بازخواني اسناد موجود مراكز آرشيوي، به واكاوي نقاط مبهم و تاريخ تاريخ هفتاد تا هشتاد سال گذشته بپردازيم. در پرتو اين اسناد و افزايش مطالعات اين‌چنيني مي‌توانيم تاريخ معاصرمان را بازسازي و بازخواني كنيم.

اين سندپژوه افزود: بايستي مراكز دانشگاهي، دانشجويان را به سمت مطالعات و تاليفات سندپژوهي سوق دهند و به جاي تمركز بر تاريخ سلجوقيان، ديوان‌سالاران و ... به انجام پژوهش در مقاطع زماني و تاريخي معاصر سوق دهند تا باعث توليد آثاري شوند كه بازخورد ملي و فرهنگي مناسبي براي جامعه ما داشته باشند. اكنون به پرورش محققان نيازمنديم كه تاريخ معاصر را بازكاوند، چرا كه به اندازه كافي به پژوهش در گذشته‌هاي دور پرداخته‌ايم.

نخستين چاپ كتاب «تحولات غرب آذربايجان به روايت اسناد» را انتشارات كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي در هفته گذشته منتشر كرد.