به گزارش خبرگزاري كتاب ايران (ايبنا) به نقل از ستاد خبری سرای اهل قلم بیست و پنجمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، نشست نقد و بررسی مجموعه شعر «حق‌السکوت» سروده محمدمهدی سیار عصر امروز (پتجشنبه21 ارديبهشت)‌ از ساعت 17 در غرفه ديدار بيست و پنجمين نمايشگاه بين‌المللي كتاب تهران با حضور حميدرضا شكارسري، احمد نادمي، صابر امامي و شراره كامراني برگزار شد. 

کارکردهای ویژه غزل کلاسیک
نادمي، دبير جلسه، در آغاز اين برنامه به معرفي سيار و اين مجموعه شعر به عنوان برگزيده جايزه كتاب سال در سال 1389 پرداخت و گفت: در نگاه نخست، ما با شاعري روبه‌روييم كه در جامعه‌اش موضع‌گيري دارد و از ويژگي‌هاي هويتي مشخصي بهره مي‌گيرد. شاعر دغدغه دين و اجتماع را دارد و در ميان شاعران عدالت‌خواه امروز جاي مي‌گيرد.

وي توضيح داد: اين كتاب پيش از آن‌كه به عنوان «كتاب سال» شاخته شود، منتشر شده بود و بازخوردهاي بسيار مثبت هم نسبت به آن وجود داشت اما بدترين اتفاق براي كتاب شعر سيار انتخاب اين اثر به عنوان «كتاب‌سال» بود. نخستين امر در اين موضوع اين‌كه چنين كتابي بايد پاسخگوي بسياري از مسائل باشد. براي مثال این پرسش که آيا شعر امروز را مي‌تواند پاسخ دهد يا خير.

این منتقد با تاکید بر این موضوع که درباره اين كتاب چند نكته پذيرفتني وجود دارد، ادامه داد: نخست آن‌كه كاركردهاي ويژه غزل كلاسيك را براي ما يادآوري مي‌كند. بنابراين اگر كتاب‌ را در حوزه غزل سنتي مي‌پذيريم با همان ويژگي‌ها بايد سراغ آن برويم؛ چراکه در اين حوزه كتاب جواب تمامي پرسش‌هايش را مي‌دهد و به تعريف غزل سنتي و تثبيت شده كاملا نزديك و در اين حوزه موفق است.

وی با اشاره به ویژگی‌های غزل امروز اظهار داشت: در غزل امروز فرم‌هايي بر غزل فارسي افزوده شدند. ويژگي‌هايي در نوع خاص روايت، نگاه جهان‌بينانه شاعر (صحبت از من فردي به جاي من جمعي) استفاده ويژه از وزن‌هاي ويژه از جمله این فرم‌ها بوده‌اند. اين پيشنهادها از سوي شاعران هم نسل سيار نیز بسیار مطرح شده است.

نادمی افزود: به‌طور كلي تعريف سيار در «حق السكوت» تثبيت شده است و براساس چنین دیدگاهی مي‌توانيم غزل‌هاي صائب، حافظ يا جامي را بخوانيم.

وی یادآور شد: بر همين اساس مي‌توان سيار را جزو نحله‌اي برشمرد كه به شعر اعتراض يا عدالت‌خواه توجه ويژه‌اي دارند و صحبت از شعر او صحبت از سنت و مدرن نخواهد بود. 

غزل سنتی و کشف نامکشوف‌ها
شکارسری یکی از منتقدان حاضر در این جلسه با تاکید بر این امر که همواره عادت دارد نام شاعر یا مولف اثر را برای مطالعه آن کتاب فراموش کند، یا فرامتن را نادیده بگیرد و تنها با متن روبه‌رو شود، گفت: گاهی این مساله امکان‌پذیر نیست. برای مثال هنگامی‌که با کتاب برگزیده جایزه «کتاب سال» روبه‌رو می‌شویم، نمی‌توانیم فرامتن‌ها را نادیده بگیریم.

وی در ادامه، اشاره‌ای به کتاب‌های شعر سال‌های اخیر در قالب‌های سنتی داشت و تشریح کرد: در مواجه با این آثار باید دید شاعر چه ظرفیت‌های نامکشوفی را کشف کرده و با تکیه بر آن‌ها به آفرینش و خلق ادبی پرداخته است و بدین ترتیب بر ادبیات افزوده است. اگر مطلب جدیدی را به ادبیات اضافه نکرده باشد، در کنار غول‌های ادبی‌ای قرار می‌گیرد که طبعا اجازه خودنمایی را به او نمی‌دهند.

وی ادامه داد: با توجه به تفاوت‌های مهم میان بوطیقای سنتی نانوشته شعر و شعر امروز ، مهم‌ترین منشا تفاوت این دو، فردیت شاعر است. به عبارت دیگر باخواندن متن فردیت شاعر یا گروه و جامعه‌ای که عضوی از آن به حساب می‌آید، را درک کنیم.

این منتقد از چنین ویژگی به عنوان مهم‌ترین مشخصه هنر مدرن یاد کرد و افزود: آن‌چه در دو یا سه دهه اخیر نیز شاعران بدان دست یافته‌اند همین است، یعنی گرچه در چارچوب غزل یا قالب‌های سنتی کار می‌کنند، اما نگاهشان به جهان شخصی و برآمده از فردیت شاعر است. هنگامی‌که فردیت در شعر بروز کند، اشیاء و پیرامون شاعر نیز در شعر بروز می‌کند.

وی با تاکید بر این موضوع که در شعر سیار به ندرت با فردیت شاعر روبه‌رويیم، اظهار داشت: اعتراض‌هایی که این شاعر در شعرش مطرح می‌کند در جوامع و زمان‌های مختلف قابل تعمیم است و تنها به این جامعه مربوط نیست؛ چراکه منِ فردی این شاعر بروز نکرده است.

شکارسری شعر سیار را در گونه نوقدمایی یا نوکلاسیک طبقه‌بندی کرد و گفت: شاعر این مجموعه به‌طور اساسی به آنچه در دهه‌های اخیر در غزل معاصر مطرح شده، بی‌اعتناست و رویکردش در شعر رویکردی سنتی با زبانی فخیم است.

وی ادامه داد: اشعار او به جای آن‌که تصویری باشند اغلب تصویرهای ذهنی دارند یعنی معناگرا یا مفهوم‌گرا هستند و به عنوان جزئی از زبان مکان‌مند و زمان‌مند نیستند.

این شاعر تاکید کرد: البته سیار مضمون‌پرداز بسیار چیره‌دستی است و ابیات درخشان بسیاری در غزل‌های او دیده می‌شوند اما نمی‌توان گفت غزل او به سوی ساختار منسجم کلی می‌رود. بنابراین شعر او آپارتمانی یا پشت میزی نیست.

وی تعریفش را از شعر آپارتمانی ارایه کرد و توضیح داد: به دلیل محیط‌ بسته زندگی در جامعه امروز، افراد در مکان‌هایی مانند کافی‌شاپ یا آپارتمان حرف‌های خود را بیان می‌‌کنند، اما شعر سیار از این‌گونه نیست و باتوجه به همراهی او با نظام حرف‌هایش گفتنی‌ است. اعتراض او نیز اساسا اعتراض ریشه‌ای نیست، بلکه به سطح حمله می‌کند. بنابراین نه تنها مشکلی ندارد، بلکه ترویج هم می‌شود.

شکارسری در بخش دیگري از سخنانش به عنصر اعتراض و همچنین عنصر غم در شعر سیار اشاره و تشریح کرد: اعتراض در شعر سیار به عمق کشیده نمی‌شود. در زمینه عنصر غم نیز گاهی این غم هستی‌شناختانه، گاهی صرفا غم و گاهی گریز از مدرنیته است.

وی در بخش دیگري از سخنانش این اثر را باتوجه به برگزیده شدنش در جایزه «کتاب سال» و به عنوان یک شخصیت حقوقی و نه حقیقی بررسی کرد.

این شاعر گفت: یک کتاب برای کسب چنین عنوانی باید یکسری معیارها و مشخصاتی داشته باشد. نخست آن‌که بی‌تردید مایه‌ای از نوآوری در آن دیده شود. دوم آن‌که جریان‌ساز باشد. برهمین اساس معتقدم بهتر است، نام‌های شناخته شده انتخاب شوند، نه شاعران جوان.

وی ادامه داد: از سوی دیگر نباید شائبه فرامتنی در چنین کتابی وجود داشته باشد، اما من در انتخاب این کتاب نفوذ سیاست و شخصیت شاعر را با توجه به فعالیت‌های دو سال گذشته‌اش موثر می‌دانم.

شکارسری یادآور شد: به‌طور کلی کتاب سال باید ناشی از اجماع آرا باشد، اما به‌نظرم هیچ‌یک از این مشخصه‌ها در انتخاب این کتاب رعایت نشده‌اند. 

پریشان‌گویی و تناقض در شعر
امامي ديگر سخنران حاضر در اين جلسه نيز ضمن قرائت غزلي از اين مجموعه با عنوان «سلوك» گفت: ما در اين‌جا با يك روايت طرفيم. اين موضوع ويژگي شعر امروز و زبان امروز است و نشان مي‌دهد شاعر به زيبايي مي‌تواند روايت‌گر باشد. هرچند شعر در اين روايت گاهي از ديگر ويژگي‌هاي زبان نيز بهره مي‌گيرد.

وي ادامه داد: متاسفانه در ادامه ديگر غزل‌هاي كتاب، شاعر از اين فضا دور مي‌شود. در آفرينش هنري صداقت يكي از ويژگي‌ها و جوهرهاي اصالت و ارزش هنري است. اين صداقت از آن‌جا ممكن مي‌شود كه به فرديت خود برسيم.

اين منتقد توضیح داد:‌ اما در ادامه كتاب راوي از فرديت صادق و صميمي‌اش دور مي‌شود و سخنگوي و سرسپرده هيجاناتي مي‌شود كه به او اجازه نمي‌دهند از فرديت خود سخن بگويد.

وی در توضیح این موضوع به جوان بودن شاعر اشاره و تشریح کرد: این مساله از جوان بودن شاعر ناشي مي‌شود. زمانی‌که وارد حوزه سخن گفتن از مسایل اجتماعي مي‌شويم، این موضوع نگاهی بزرگ را می‌طلبد، تا دچار پريشان‌گويي و تناقض نشود.

امامی اظهار داشت: در اين كتاب از يك سو به نوعي با شاعري روبه‌روييم كه ادعاي مذهبي و نيز نگاهي متعهدانه به جهان دارد. اين نگاه بايد موضع ثابتي داشته باشد و نبايد مضمون‌هاي شاعر و مضمون‌پردازي‌ها در تناقض با يكديگر قرار گيرند، اما در این غزل‌ها به نوعي از نبود انسجام در موضع‌گيري مي‌رسيم.

وی افزود: همان‌طور که گفتم اين موضوع بيشتر ناشي از جواني شاعر و هيجانات حاكم بر اجتماع ماست كه سبب پريشان‌گويي شاعر مي ‌شود.

وی در بخش دیگري از سخنانش گفت: همچنین سوال ديگری كه مطرح مي‌شود، اين‌که چرا غزل؟ آیا با وجود اين همه خون دل خوردن‌ها در دنياي امروز باید سراغ همان غزل گذشته برويم و با تكرار جناس‌ها و آواها و همان تكنيك‌ها از سرايش غزل خود خرسند باشیم؟

این منتقد برای بازکردن این موضوع اشاره‌ای به تلاش‌های نیما در بحث شعر داشت و گفت: به جرات می‌توانم بگويم هنوز شاعران و منتقدان ما نيما را نشناخته‌ و نظريه‌هاي شعر او را درك نكرده‌اند. براي مثال نيما بارها از اندوه و غم سخن گفته است. بي‌آنكه از واژه غم استفاده كند. چرا بايد به اين همه تجربه‌ها ‌بی‌توجه باشیم و غزل را در معناي كاملا سنتي‌اش بسراييم؟

وی یادآور شد: البته مضمون‌پردازي‌ها و ابيات درخشان در اين كتاب فراوانند اما آيا وقت آن نرسيده شاعران جوان را با درد و رنجی كه شعر معاصر ما تحمل كرده است آشنا كنيم، تا از نتایج آن بهره بگیرند؟

امامی با تاکید بر این موضوع که متاسفانه در اين كتاب غزل به عنوان غزل امروز و غزلی آشنا با تجربيات شعر امروز، ديده نمي‌شود اظهار داشت: نيما معتقد بوده است که زيبايي را در مضمون‌سازي نبايد ديد، بلكه زیبایی در خلق يك صحنه با پرسپكتيو و عمق ديده می‌شود. زيبايي او متفاوت از مضمون‌پردازي ابيات غزل است. 


تنها ملاک زیبایی
سیار شاعر این مجموعه با توجه به انتقادهای مطرح شده درباره کتاب شعرش چند پرسش مطرح کرد. نخست آن‌که تا چه زمان باید دچار کلیشه سنت و مدرنیسم باشیم و لذت بردن از شعر را فراموش کنیم؟ همچنین بوطیقای غزل امروز و شعر امروز را چه کسی تعیین می‌کند؟

وی همچنین در پاسخ به پرسش آخر خود اظهار داشت که بوطیقای غزل امروز را شاعران غزلسرای آن انتخاب مي‌کنند. همچنین پیشنهادات مطرح شده در غزل امروز را ناکارآمد دانست و این نوع شعر را بدون مخاطب برشمرد که چندان جدی هم گرفته نمی‌‌شود و شاید بیشتر به طنز شبیه باشد.

سیار در خلال سخن منتقدان و با توجه به نادیده گرفتن نوع این جلسه نقد و بررسی به بیان اندیشه‌اش و به نوعی بحث و جدل با منتقدان نشست پرداخت و بر این مساله تاکید کرد که چنین شیوه‌ای سبب می‌شود او بیشتر بیاموزد.

وی همچنین از طرف خود و شاعران هم عقییده‌اش دیدگاه‌هایشان را نسبت به شعر مطرح کرد و گفت: به‌نظر ما به جای فلسفه‌بازی‌ها در شعر باید به تماشا و کشف و لذت رسید و  مخاطب را به خیال‌ورزی و لذت از موسیقی درونی شعر دعوت کرد، آن‌چه مخاطب شعر فارسی با آن انس دارد.

این شاعر در حقيقت در قبال هر یک از انتقادهای مطرح شده بر اشعارش پرسشی را مطرح کرد و به نوعی سوالات منتقدان را با سوال‌های کلی پاسخ گفت و بر این مساله تاکید کرد که سوال را باید با سوال روشن کرد.

وی افزود: شعر باید از شاعرانگی و نه از تخلیل و نظریه ناشی شود. من در شعرم خودم را به کلیشه فردیت محدود نکرده‌ام و تنها به زیبایی شعر اندیشیده‌ام.

همچنین در باره مسایل مطرح شده از سوی امامی نسبت به شعر نیما و نظریه شعری او توضیح داد: من شعر نیما را شعری با ابهام و کلیت آزاردهنده، تصاویر توصیفی خالی از تشبیه و استعاره و مجاز و با زبانی سست می‌دانم. پیشنهادی که نیما برای شعر نو مطرح کرده برای مخاطب فارسي‌زبان امروز بسیار گنگ است.

شکارسری درباره بوطیقای غزل فارسی و در پاسخ به سیار گفت: حدود هزار سال فرصت به یک نوع شعر داده شده و برترین‌هایی در این حوزه معرفی شده‌اند. اگر فردی شعر شاعری چون ملک‌الشعرای بهار را خوانده باشد و با تفاوت نگاه شاعرانی مانند او نسبت به نیما و پس از او آشنا نباشد، بی‌شک زبان را نمی‌شناسد؛ چراکه تفاوت‌های بنیادین در نوع نگاه آن‌ها به جهان وجود دارد.

وی توضیح داد: واضح است که تاریخ، بوطیقای غزل یا شعر را به‌طور کلی می‌نویسد، اما بداعت بخشی از شعر و در هنر لازم است. پس از نیما نیز، این بدعت‌ها در تنوع نگاه شاعران غزلسرای معاصر و استفاده از زبان وجود داشته است.

همچنین امامی در ادامه، نمونه شعری از سیار با عنوان «زیارت» قرائت کرد و گفت شاعر در این سروده می‌گوید که شاعر معاصر را شاعر نمی‌داند، اما آیا خود، شاعر معاصر نیست؟

وی در بخش دیگري از سخنانش و در پاسخ به پرسش سیار، گفت: غزل معاصر را معاصران و نه شاعران تعريف مي‌كنند. معاصران آن‌هايی اند كه در جهان معاصر زندگي مي‌كنند.

امامی یادآور شد: به عبارت دیگر افرادی كه اقتضاي جهان معاصر را می‌شناسد و به همه نيازهاي جهان معاصر و جريان‌هايي ايجاد شده در آن احترام مي‌گذارند، معاصرند. فردی كه با انديشه گذشته زندگي مي‌كند، معاصر نيست.

نادمی، دبیر جلسه نیز در جمع‌بندی این نشست گفت: طبق نظر منتقدان مجموعه شعر سیار در زمانه این شاعر کار نمي‌کند و طبق نظر سیار این کار نکردن در زمان تعبیر مبهمی است.

وی در پایان یادآور شد: در نقد چنین کتابی به عنوان برگزیده کتاب سال یک نقد مستقیم به سیار و شعر او باز می‌گردد و یک بخش نقد درباره نقد سیاست‌های فرهنگی است.

نشست نقد و بررسي مجموعه شعر «حق السكوت» عصر امروز (پتجشنبه21 ارديبهشت) از ساعت 17 تا 19 در غرفه ديدار بيست و پنجمين نمايشگاه بين المللي كتاب تهران برگزار شد.

بيست و پنجمين نمايشگاه بين‌المللي كتاب تهران تا 23 ارديبهشت ماه در مصلاي امام خميني (ره) برپاست.