به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، همایش «نسخه‌های خطی و متون چاپی فارسی در شبه قاره» همراه با تجلیل از خدمات عارف نوشاهی، کتابشناس و نسخه‌پژوه پاکستانی، به همت مرکز پژوهشی میراث مکتوب و با حضور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، در میان جمع کثیری از نسخه‌پژوهان و فهرست‌نگاران نسخ خطی کشورمان دیروز (21 تیر) در مجتمع باغ زیبا برگزار شد. 

کامران فانی، عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی، در بخش نخست این همایش در سخنانی با موضوع «نقش بلند شبه قاره در چاپ کتاب‌های فارسی» گفت: در سال 1450 میلادی، گوتنبرگ صنعت چاپ را ابداع کرد و در سال 1639 نحستین کتاب فارسی در «لِیبل» هلند با عنوان «زندگی مسیح» به چاپ رسید. سال 1818 میلادی (برابر با 1233 قمری) نخستین کتاب چاپی فارسی در ایران منتشر شد در حالی که حدود 40 سال پیش‌تر شبه قاره در این راه پیشگام شده بود.

وی مقدمه «معین‌الدین عقیل» استاد زبان و ادبیات اردو در دانشگاه کراچی بر «کتابشناسی آثار فارسی چاپ شده در شبه قاره» را کامل‌ترین مقاله‌ای توصیف کرد که تاکنون درباره تاریخ صنعت چاپ مطالعه کرده است و افزود: تا پیش از انتشار این کتاب فکر نمی‌کردم این همه کتاب فارسی در هند چاپ شده باشد. این کتاب کارنامه کاملی از آثار فارسی شبه قاره است. 

فانی ادامه داد: بیش از 10 هزار عنوان و 20 هزار چاپ در این کتاب آمده‌ است. با توجه به این‌که در زمان قدیم هر چاپ به معنای چاپ نخست بود، نسخه‌های متفاوت یک کتاب هم با یکدیگر متفاوت بودند بنابراین این 20 هزار عنوان همگی به نوعی از یکدیگر مستقل اند و این نشان‌دهنده اهمیت این کتاب است. این کتاب همچنین نشان می‌دهد که کمتر کتاب فارسی را می‌توان یافت که قبل از ایران، در هند چاپ نشده باشد. این نشان‌دهنده جایگاه مهم فارسی در شبه قاره است.

عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی درباره «کتابشناسی آثار فارسی چاپ شده در شبه قاره» گفت: این اثر هم از نظر تالیف و هم از نظر حروفچینی، بهترین کتابشناسی است که در تمام عمرم دیده‌ام. کار نوشاهی در نگارش این اثر جزو مهم‌ترین کارهای او در زبان و ادبیات فارسی و بهترین کار او در شبه قاره و نیز در ایران است.

وی با اشاره به کوشایی بی‌نظیر نوشاهی در نگارش این اثر گفت: وی 30 سال برای نگارش و تدوین «کتابشناسی آثار فارسی چاپ شده در شبه قاره» وقت گذاشته است. 

چاپ کتابشناسی نوشاهی افتخاری برای شبه قاره است
شریف‌حسین قاسمی، استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه دهلی، در این مراسم با ابراز خرسندی از انتشار «کتابشناسی آثار فارسی چاپ شده در شبه قاره» اظهار کرد: اهمیت کار نوشاهی محدود به پاکستان نیست، زیرا اگر تعداد کسانی که در پاکستان از آثار او استفاده می‌کنند یک هزار تن باشد، این تعداد در هند به ۱۰ هزار تن می‌رسد. بنابراین چاپ این اثر باعث افتخار همه شبه قاره است.

وی در ادامه در سخنرانی خود با موضوع «نقش پروفسور سید امیرحسین عابدی در شناخت زبان و ادبیات فارسی در هند» گفت: عابدی شخصیتی شناخته شده در ایران است. 

قاسمی افزود: این حکیم کوشا و پرکار برای زنده نگاه داشتن زبان و ادبیات فارسی، تلاش‌های ارزنده‌ای داشت و مروّج مطالعات فارسی در سراسر هند بود.

این استاد زبان فارسی ادامه داد: پژوهش‌نامه‌‌های عابدی بسیار چشمگیرند. وی به همه توصیه می‌کرد که زبان فارسی و تاریخ و فرهنگ ایران را هر طور که می‌توانند بشناسند.

قاسمی در بیان برخی از مهم‌ترین فعالیت‌های عابدی اظهار کرد: وی تعداد زیادی از ترجمه های سانسکریت به زبان فارسی را تصحیح کرد که از آن جمله می‌توان به «دو سوی قمر معرفت» اشاره کرد. او همچنین برخی آثار فارسی را چاپ کرد که نسخه‌های خطی آن یا منحصر به فرد بوده یا کمیابند که از این میان می‌توان به «تاریخ سلاطین صفوی» اشاره کرد.

وی ادامه داد: عابدی 15 متن فارسی را با سلیقه و روش خاص تصحیح و چاپ کرد. وی همچنین 250 مقاله به زبان‌های مختلف از جمله اردو، انگلیسی و فارسی در مناطق مختلفی مانند هند، ایران، تاجیکستان و... به چاپ رساند که نشان می‌دهد حتی لحظه‌ای از عمر خود را هدر نداده است. 

«فرهنگ میانجی» سنگ بنای آشنایی اروپاییان با فرهنگ ایرانی
ناتالیا ایوانوا، استاد زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه بلغارستان، در این مراسم در سخنرانی خود با موضوع «فرهنگ میانجی در شناخت اروپاییان از ایران» گفت: مفهوم دیدار و زمان و مکان آشنایی اروپاییان با فرهنگ ایرانی، سنگ بنای مطالعات ایرانی را پی افکنده است.

وی ادامه داد: دوره تکوینی ایران‌شناسی یعنی سده شانزدهم میلادی، دیدار خاصی را نشانه می‌رود که برای بیان آن اصطلاحی به نام «همپرسگی» به کار می‌رود. به همپرسگی در آمدن دو فرهنگ را می‌توان به معنای خانه‌تکانی و جهش کیفی در جهان‌بینی دانست. به لطف این همپرسگی، ایران به عنوان ابژه، یعنی دیگری که با خویشتن متفاوت است درمی‌‌آید.

این استاد دانشگاه افزود: همپرسگی ایران و هر یک از کشورهای اروپایی طرحی دو سویه و دوقطبی می‌سازد. در چارچوب این معادله دو قطبی می‌توان روابط فرهنگی، سیاسی، هنری و... میان شرق و غرب را مطالعه کرد.

وی ادامه داد: ایران با قدمت فرهنگی و جهانی بودن مفاهیم و مضامینش، روایتی دیگر از این مدل دوقطبی را پدید می‌آورد و آن را به ساختاری سه‌قطبی بدل می‌کند و از این طریق مفهوم فرهنگ میانجی یا واسطه که دسترسی غربیان به مطالب ایرانی را میسر کرده در پهنه‌ای که از شرق به هند و چین و از غرب به مرزهای امپراتوری عثمانی و جزیره بالکان می‌رسد، نهادینه می‌کند.

ایوانوا افزود: از دیدگاه ایرانشناسی، امپراتوری هند نه فقط در تبلیغ و نگهداری و آبادی زبان و ادبیات فارسی نقش سازنده‌ای بر عهده داشته بلکه دو پهنه پژوهشی یعنی شرق ادبی و شرق اسلامی را پدید آورده است. شماری از دانشمندان اروپایی، میراث و فرهنگ ایرانی را به لطف فرهنگ میانجی، کشف و ترجمه کرده‌اند.

چاپخانه‌های خانگی نخستین چاپخانه‌های دنیا بودند 
محسن جعفری‌مذهب، عضو هیات علمی کتابخانه ملی با ابراز خوشنودی خود از انتشار کتاب «کتابشناسی آثار فارسی چاپ شده در شبه قاره» در دویستمین سال ورود صنعت چاپ به ایران گفت: این کتاب از کارهای مقدماتی و از ضروریات اولیه در این حوزه است و منبع خوبی برای سوژه‌های دیگر در این حوزه است.

وی ادامه داد: مشکلات و تکنولوژی نشر، اقتصاد نشر، بازاریابی نشر، ورود کاغذ به کشورهای اروپایی، دستگاه‌های جنبی چاپ و چاپخانه خانگی از جمله سوژه‌هایی است که از این کتاب برمی‌آیند.

وی در سخنرانی خود با موضوع «چاپخانه خانگی در شبه قاره» گفت: در شرق معمولا چاپخانه‌ به این صورت راه‌اندازی می‌شد که افراد متمول، دستگاه و دانش آن را از خارج وارد می‌کردند. بنابراین چاپخانه شخصی به همت فرد متمولی که اهمیت وجود آن را درک کرده بود می‌توانست وارد ایران شود و شخص آن را در گوشه‌ای از خانه خود به راه می‌انداخت. بنابراین تقریبا چاپخانه‌های اولیه در سراسر دنیا، چاپخانه‌های خانگی بودند.

جعفری‌مذهب گفت: به نظر می‌رسد نوشاهی در نگارش «کتابشناسی آثار فارسی چاپ شده در شبه قاره» به این چاپخانه‌داران خانگی بی‌توجه بوده است و در این کتاب ارزشمند، نامی از چاپخانه خانگی یافت نمی‌شود. همچنین این کتاب فاقد نمایه بود و تهیه نمایه خوب را برای این اثر به ناشر پیشنهاد می‌دهم. 

بخش دوم این همایش متعاقبا در «ایبنا» منتشر می‌شود.