محمد عارف، انسان‌شناس و پژوهشگر فرهنگ عامه در گفت‌وگو با خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، درباره وضعیت کتاب‌هایی که به این حوزه می‌پردازند و استقبال مردم از این کتاب‌ها گفت: به گمان من کتاب‌های حوزه فرهنگ عامه دیگر مانند گذشته نیست. متاسفانه ماهواره، تلویزیون، مجله‌ها، تلفن همراه و دیگر سرگرمی‌ها، همچنین از همه مهم‌تر کتاب نخواندن مردم باعث افت مطالعات فولکلوریک در ایران شده است.

وی ادامه داد: متاسفانه بیشتر پژوهشگران از فرهنگ این سرزمین‌ غافل شده‌اند، فرهنگ عامه ایران بسیار غنی است و می‌تواند دست‌مایه‌های هنری برای تمام رشته‌ها به‌شمار آید.

این نویسنده انسان‌شناس درباره تاثیر حمایت‌های مالی در پژوهش‌های حوزه فرهنگ عامه بیان کرد: افرادی که در این حوزه کار می‌کنند بیشتر براساس علاقه شخصی است، افرادی نظیر انجوی شیرازی، صادق هدایت، ابراهیم شکورزاده، محمد میرشکرایی، هاشم رضی و دیگران همگی برپایه عشق به سرزمین‌شان این پژوهش‌ها را انجام داده و یا در حال فعالیتند.

عارف درباره اثر پژوهشي خود «كميجان» توضيح داد: اين كتاب به آیین‌های سنتی و کهن کمیجان یکی از شهرستان‌های استان مرکزی می‌پردازد که در حوزه‌های مختلف انسان‌شناسی، نشان از پیشینه تاریخی این منطقه و اتصال تاریخی آن‌ها به مادها و تات‌ها دارد اما چنین پژوهش‌هایی در دیگر مناطق انجام نشده است و باید به این امر توجه ویژه داشت.

وی افزود: براساس طرح نخستین این کار، قرار بود مطالعه مردم‌شناختی آیینی در سراسر استان مرکزی انجام شود اما به‌دلیل گستردگی استان، کار غیرعلمی جمع‌آوری شده بود، بنابراین با توافق همکاران پژوهشی، این کار محدود به شهرستان وفس، کمیجان، میلاجرد و شصت‌وهفت روستای دیگر شد. این کتاب نتیجه 11 سال مطالعات میدانی و کتابخانه‌ای به‌شمار می‌رود.

نویسنده کتاب «درخت گیان» در پاسخ به سوال، دلیل انتخاب این شهرستان نه‌چندان معروف چه بوده است؟ گفت: کمیجان یکی از شهرستان‌های استان مرکزی است که از لحاظ جغرافیایی بین اراک، فراهان، همدان و آشتیان قرار دارد. اهمیت این پژوهش در مطالعات تاریخی و اسنادی است که از آن مکان به دست آمده و بیشتر در حوزه انسان‌شناسی، شامل مردم‌شناختی، زبان‌شناسی، مردم‌شناختی فرهنگی و مردم‌شناختی محیطی است و به پژوهش‌های جدی‌تر نیاز دارد. پژوهش در منطقه کمیجان به گروه پژوهشی نشان داد که این شهرستان ناشناخته در گذشته‌ای دور محل استقرار و زندگی قبیله‌ها، اقوام، عشایر و گروه‌های کوچنده بومی بین‌المللی بوده است.

این پژوهشگر انسان‌شناسی هنر، دلیل انتخاب نام «کمیجان» و ارتباط میان تات‌ها و مادها را این‌گونه بیان کرد: پیشینه دانش و فرهنگ عمومی مردمان، فرهنگ و تاریخ یکجانشینی بشر در این منطقه از فلات ایران، به هزاره سوم پیش از میلاد برمی‌گردد. مادها که نخستین حکومت ایرانی را تشکیل دادند و از سوی دیگر تات‌ها که همواره وفس و چهار نقطه دیگر این شهرستان را برای زندگی انتخاب کرده بودند، هر دو بخشی از حافظه تاریخی این منطقه به‌شمار می‌رفتند. دلیل نامگذاری این کتاب نیز براساس آیین‌های نمایشی سنتی یافته شده در طول 17 ماه مطالعات میدانی کاملا مستند انتخاب شده است.

عارف ادامه داد: تا وقتی گروه وارد مطالعه میدانی به‌ویژه مشاهده مشارکتی نشده بود، گمان نمی‌بردیم که تات‌ها و مادها در این‌جا زندگی می‌کردند. گروه در آغاز مردم‌نگاری آیین‌های نمایشی شهرستان کمیجان را به‌پایان رساند اما پس از تجزیه‌وتحلیل داده‌های به‌‌دست آمده از مطالعه میدانی و کتابخانه‌ای در ایران و خارج از ایران به این نتیجه رسیدیم.

نویسنده کتاب «شب واقعه» در پاسخ به این پرسش که آیا میان آیین‌های ایرانی این منطقه با دیگر کشورهای همسایه ارتباطی یافتید؟، توضیح داد: پی بردن به این رابطه برپایه پژوهش در آیین‌های نمایشی کهن مردم کمیجان که ریشه در بوم ایران چند هزار سال پیش دارد در این یافته‌ها به‌دست آمد. بررسی زبان‌شناختی تاتی پراکنده در آسیای میانه، زنجان، آذربایجان و وفس بخشی از این مطالعه بود. از سوی دیگر دریافتیم برخی  آیین‌ها به دوره پارت‌ها برمی‌گردد، مانند گوسان‌ها که در تفلیس گرجستان به آن «مگوسان» می‌گویند. پیگیری‌های بین‌المللی تا دانشگاه سن‌پطرزبورگ و یافتن چند قطعه عکس(فتوگراف شده) از اجرای آن آیین‌ها در آسیای میانه نشان از ارتباط تطبیقی میان مادها و تات‌های ایرانی دارد.

این پژوهشگر انسان‌شناس درباره تعداد آیین‌های نمایشی که در این کتاب آمده است، گفت: در این کتاب جامع و تخصصی که در حوزه انسان‌شناسی نمایش است، 48 آیین سنتی قدیمی و دست اول و بیش از 37 آیین غیرنمایشی کهن که از یافته‌های پژوهشی به دست آمده است، گردآوری شده‌اند. 

عارف درباره کارکرد این‌گونه پژوهش‌ها در دیگر حوزه‌ها، عنوان کرد: یافته‌های چهل‌وهشت‌گانه کتاب «کمیجان» برای صدا و سیما، سازمان میراث فرهنگی، دانشکده‌های سینما و تئاتر، تلویزیون و پژوهشکده مردم‌شناسی ایران کاربرد دارد. همچنین جامعه هنرهای نمایشی نیز می‌توانند از یافته‌های این کتاب در تئاترهای خیابانی و صحنه‌ای استفاده کند. 

عارف در پاسخ به این سوال که آیا در دیگر استان‌ها و شهرهای ایران، چنین پژوهش‌هایی انجام شده و یا در حال انجام است؟ گفت: در این حوزه پژوهش کاری انجام نشده است اما درباره آیین‌های سنتی قوم لر، کردها و کازرونی‌ها پژوهش‌هایی انجام داده‌ایم که امسال زیر چاپ خواهد رفت.

محمد عارف، پژوهشگر و نویسنده دارای دکترای تخصصی انسان‌شناسی هنر است، «باران و بوران»، «شب واقعه»، «پشت درهای خاکی»، «شور شیرین» نام برخی از کتاب‌های اوست. وی در سال‌های 1389 و 1390 موفق به دریافت تندیس بلورین پژوهشگر برتر رشته هنر و معماری از دانشگاه آزاد اسلامی شده است. عارف همچنین سال 1391 به عنوان پژوهشگر برتر هنر و معماری در سراسر دانشگاه‌های ایران شناخته شده است.

کتاب «کمیجان» (سرزمین شگفت‌انگیز تات‌ها و مادها؛ انسان‌شناسی نمایش) همراه با عکس و طرح‌هایی از آیین‌های سنتی این منطقه، در 280 صفحه، شمارگان یک‌هزار و 100 نسخه و بهای 15 هزار تومان از سوی انتشارات طهوری منتشر شد.