به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، نشست «حافظه تاریخی» با حضور نعمت‌الله فاضلی، عضو هیات علمی علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی و علیرضا کمری، نویسنده و پژوهشگر تاریخ و ادبیات و به دبیری زهیر صیامیان امروز (22 مهر) در دفتر «کتاب ماه تاریخ و جغرافیا» خانه کتاب برگزار شد. 

فاضلی در این نشست اظهار کرد: حافظه تاریخی در زبان هر ملتی متجلی می‌شود و یک حافظه جمعی است که تنها افرادی که در آن حوزه زبانی زیست می‌کنند قادرند مسایل پنهان در آن را درک کنند. قصه‌ها نمونه‌ای از این انتقال تاریخ و حکمت‌ از راه زبان است. ارکان هر ملتی در زبان آن مردم نهفته است و با تغییر در زبان، حافظه تاریخی آن‌ها نیز تغییر می‌کند. 

عضو هیات علمی علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی ادامه داد: زبان فارسی در طول تاریخ چندان دچار تغییر نشده، چرا که حافظه تاریخی ایرانیان حافظه ای پیوسته است که تغییرات در آن به کندی و پیوسته صورت می‌گیرد و به همین دلیل است که خواندن متن‌های گذشته برای مخاطب امروز کار دشواری نیست.

وی در تعریف حافظه تاریخی افزود: تعریف مشخصی برای حافظه تاریخی وجود ندارد، نخستین تعریف در این حوزه از «موریس هالیواکس»، جامعه‌شناس فرانسوی است که آن را مجموعه‌ای از  فرایندهای به یادآوردن و به فراموشی سپردن تعریف می‌کند که در بین یک گروه، قوم یا ملت بخش مهمی از دانش و آگاهی مشترک در میان آن‌ها ایجاد می‌کند تا یک زندگی منسجم تحت‌تاثیر چارچوب‌های اجتماعی داشته باشند. هالیواکس تحت‌تاثیر پارادایم دورکیم به بررسی این موضوع می‌پردازد.

این استاد دانشگاه گفت: هالیواکس فرایند حافظه‌سازی را گزینشی می‌داند که براساس عواطف و تجربه‌های فرد صورت می‌گیرد. این مساله در آیین‌ها و مناسک، زبان، ادیان و سیاست‌های هر اجتماعی متجلی می‌شود. همچنین تاریخ هر ملت و قومی برپایه یادآوری این حافظه‌های تاریخی و جدا از تاریخ‌نگاری رسمی اتفاق می‌افتد.

این جامعه‌شناس بیان کرد: گنجینه بزرگی از حافظه تاریخی در داستان، شعر، هنر، موسیقی و فرهنگ عامه گرد آمده است که نظام‌های ارزشی هر جامعه را دایم تولید و بازتولید می‌کند اما در ایران یک انقلاب حافظه رخ داده که تمام ابعاد زندگی ایرانی را دگرگون کرده است. جهانی شدن، رسانه‌ای شدن، زنانه شدن، صنعتی شدن، شهری و مصرفی شدن،گوشه‌ای از تحولات موثر در این انقلابند.

صیامیان در ادامه با بیان این مساله که حافظه تاریخی پیوند وسیعی با روح ملت‌ها دارد و همیشه جاری است، در حالی‌که تاریخ مربوط به گذشته است، این پرسش را مطرح کرد که روند ارتباطی حافظه تاریخی با تاریخ چگونه می‌تواند باشد؟

کمری در پاسخ به این پرسش گفت: تاریخ شفاهی از طریق اسطوره و حماسه، داستان‌گویی، لالایی‌ها، نقالی، ترانه و دیگر سازه‌های فرهنگی منتقل می‌شود که همان حافظه فرهنگی هر ملت و قوم است.

صیامیان توضیح داد: پارادایم‌های سنت و مدرنیته در برخورد با تاریخ دو رویکرد متفاوت دارند. سنت به تاریخ با نگاه جزیی‌نگر و تقریری می‌نگرد، در حالی‌که مدرنیته به آن نگاهی کلی‌نگر، ذات‌پندار و جوهرمحور دارد. حال این پرسش پیش می‌آید که چطور باید حافظه تاریخی را مطالعه کرد؟

فاضلی اظهار کرد: برای مطالعه حافظه تاریخی ابزارهایی مورد نیاز است، همچنین به ویژگی‌های فضای اجتماعی و قابلیت‌های فردی مردم جامعه در زمان‌های مختلف، میزان سواد، رفاه و جایگاه فرد و سوژه در اجتماع پرداخته می‌شود. از دیدگاه نظریه گفتمانی فوکو باید سه گفتمان سنتی، مدرن و پسامدرن را در سوژه‌ها بررسی کرد.

وی گفت: شیوه و فعالیت فرایندهای به یاد آوردن و به فراموشی سپردن با مناسبات کلی نظام اجتماعی مانند قدرت سیاسی و اقتصادی در پیوند است. در گفتمان حافظه تاریخی، افراد از تمام امکانات فردی و اجتماعی برای آن‌چه به سود فرد یا جامعه است بهره می‌گیرند و آن‌چه را به زیان گروه است به فراموشی می‌سپارند.

عضو هیات علمی علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی افزود:در گفتمان سنتی حافظه، به دلیل ارتباطات شفاهی جامعه و انتقال سینه‌به‌سینه اطلاعات، مذهب به عنوان تعیین‌کننده سازوکار حافظه تاریخی، زیست‌بوم افراد، ساختار فیزیولوژیکی بدن و عمل‌گرایی ایرانی‌ها تاثیر عمده‌ای بر کارکردهای حافظه تاریخی ایرانیان گذاشته است. از سوی دیگر مسایلی مانند مشروع‌سازی، مقاومت‌سازی و معناسازی هم در حافظه تاریخی موثرند.