«قرار بر این بود که پس از عزل مصدق، سرلشکر زاهدی نخست‌وزیر شود اما با دستگیری نصیری، زاهدی فرار می‌کند. مصدق که حکم عزل خود از سوی شاه را غیرقانونی می‌داند دستور دستگیری زاهدی را نیز صادر کرد.» این بخشی از سخنان علی بیگدلی، عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی در گفت‌وگو با «ایبنا» درباره چگونگی وقوع کودتای 28 مردادماه 1332 و کتاب‌های مربوط به این جریان در تاریخ معاصر ایران است.
این استاد دانشگاه در ادامه سخنانش افزود: مصدق معتقد بود که حکم برکناری‌اش از سمت نخست‌وزیری غیرقانونی است، چرا که مجلس شورای ملی باید چنین حکمی را صادر کند نه شخص شاه، بنابراین دستور بازداشت نصیری را اجرا می‌کند. همین امر باعث می‌شود تا رخدادی که در میان برخی تاریخ‌نگاران به کودتای پنجم مردادماه شهرت دارد، بی‌سرانجام به پایان برسد اما مساله همین جا تمام نمی‌شود.
نویسنده کتاب «ترورهای سیاسی در تاریخ معاصر ایران» درباره کتاب‌هایی که دیدگاه‌های مختلفی درباره کودتای 28 مردادماه ارایه کرده‌اند، بیان کرد: دو نوع داوری و برداشت عمومی درباره این مساله وجود دارد. نخست نویسندگانی که بیشتر جانب آیت‌الله کاشانی را گرفته و مصدق را مقصر دانسته‌اند و کاشانی را به‌عنوان مجسمه خدمتگزاری مطرح کردند. این مساله بیشتر از سوی نهادهای دینی مطرح شده است.
این استاد تاریخ افزود: این گروه‌ها در رقابت میان کاشانی و مصدق، نگاه پیروزمندانه را به کاشانی می‌دهند اما یکی از سوال‌هایی که در این‌باره مطرح شد، هنگامی است که کاشانی نامه‌ای (که در آرشیو ملی ایران موجود است) را برای مصدق می‌فرستد و وی را از وقوع کودتا آگاه می‌کند. این که آیت‌الله کاشانی از کجا به این موضوع پی برده، امری است که باید درباره آن بیشتر کاوش کرد.
نویسنده کتاب «سیاست خارجی رضاشاه، درس‌ها و عبرت‌ها» ادامه داد: رقابت میان مصدق و کاشانی پس از 30 تیر 1331 و در جریان حادثه کفن‌پوشی آغاز می‌شود. در آن زمان مصدق از شاه تقاضای اختیار تام می‌کند و شاه در مخالفت با وی قوام را به نخست‌وزیری برمی‌گزیند. در این میان آیت‌الله کاشانی از مردم می‌خواهد تا به حمایت از مصدق به خیابان‌ها بیایند و کابینه قوام پنج روز پس از شروع به کار کنار گذاشته می‌شود اما پس از این جریان، آیت‌الله کاشانی که در آغاز همراه مصدق بود، همراه با مظفر بقایی، حسین مکی و حایری‌زاده به مخالفان وی پیوست.
این عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی درباره چگونگی قدرت‌یابی کاشانی گفت: آیت‌الله کاشانی مقام مرجعیت نداشت اما رهبری گروه‌‌هایی مانند فداییان اسلام و جمعیت اسلامی بازار را بر عهده داشت. همین امر سبب شد تا کتاب‌هایی که با دیدگاه اسلامی نوشته شده‌اند از وی جانبداری کنند. در کتاب‌های مدارس نیز تنها این دیدگاه مطرح شده است.
بیگدلی درباره دسته دوم کتاب‌هایی که درباره کودتای 28 مرداد نوشته شده‌اند، بیان کرد: دسته دیگر کتاب‌ها، مصدق را به‌عنوان ناسیونالیستی معرفی کرده که برای نخستین‌بار در منطقه فریاد استقلال‌طلبی کشورهای تحت ستم بریتانیا را برآورده و آنها را وارد فاز جدیدی کرد؛ به‌طوری‌که جمال عبدالناصر از رهبران مبارزات سیاسی ضد نظام سلطنتی و دومین رییس‌جمهوری مصر، خیابانی در قاهره را به‌نام مصدق نامگذاری و با استفاده از ایده‌های استقلال‌طلبانه مصدق، کانال سوئز را ملی کرد.
این استاد تاریخ با اشاره به کتاب‌هایی که درباره ماجرای 28 مرداد 1332 نوشته شده‌اند، اظهار کرد: کتاب «ایران بین دو انقلاب» اثر «یرواند آبراهامیان»، «ماجرای 28 مرداد بر اساس آرشیو ملی بریتانیا»، «آشوب» نوشته احمد بنی‌جمالی که در سال 1386 منتشر شد، همچنین «مصدق، نفت و ناسیونالیسم ایرانی» به‌قلم «جیمز بیل» و «ویلیام راجرز لوییس» با ترجمه هوشنگ مهدوی و کاوه بیات از کتاب‌های شاخص در حوزه تاریخ معاصر به‌ویژه جریان مصدق و کودتای 28 مردادماه 1332 هستند.
وی درباره دلیل سقوط دولت مصدق پس از شکست کودتای پنجم مردادماه توضیح داد: مصدق در طول دوره فعالیت سیاسی‌اش اشتباهاتی داشته که در مقاله «فقدان استراتژی و ناکامی دکتر مصدق» به آنها پرداخته‌ام اما اینکه چنین اشتباهاتی دانسته یا ندانسته انجام شده‌اند باید بر اساس شرایط زمانی آن دوره قضاوت کرد؛ به‌طور مثال به نظر می‌رسد مصدق مانند آنچه پس از انقلاب 1357 ایران رخ داد و نیروی سپاه تاسیس شد، باید یک نهاد نظامی مستقل ایجاد می‌کرد.
بیگدلی در پایان با اشاره به نقش آمریکا و انگلیس در این کودتا بیان کرد: بازیگر اصلی این کودتا آمریکا بود اما هر دو کشور دو صورت عملکردی متفاوت داشتند. پیش از آن مصدق با «اَوِِرِِل هریمن» نماینده «هری ترومن» رییس‌جمهور وقت آمریکا دیدار می‌کند و آنها سیاست میانه را به مصدق پیشنهاد می‌کنند اما مصدق معتقد بود اگر ایران 50 درصد از حق نفت را به انگلیس بدهد، دیگر نفت ملی نیست. به‌وجود آمدن اختلاف‌ها و سخنرانی‌های مصدق در سازمان ملل و دادگاه لاهه که به نفع ایران و مصدق تمام شد، آمریکایی‌ها را به این نتیجه رساند که خود را به جای انگلیس وارد صحنه ایران کنند و جلو گسترش تفکر مصدق در کشورهای منطقه را بگیرند. در واقع هدایتگران پشت صحنه کودتای 1332، آمریکا و انگلیس بودند اما کودتا رسما به وسیله آمریکا هدایت شد.
علی بیگدلی، متولد 1322 دارای دکترای تاریخ ایران معاصر از دانشگاه تولوز جنوب فرانسه، استاد تاریخ و عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی است. کتاب‌های «ترورهای سیاسی در تاریخ معاصر ایران» در دو جلد، «تاریخ اندیشه سیاسی در غرب» دو جلدی، «تاریخ یونان و روم»، «تاریخ اروپا در قرون وسطی»، «تاریخ اروپا در قرون جدید» و «تاریخ فرهنگ و تمدن اروپا در دوران جدید» همچنین ترجمه «تاریخ روابط بین‌الملل» و «شیخ‌نشین‌های خلیج فارس و مساله نفت» برخی از آثار وی به‌شمار می‌روند.
نظر شما