رحیم رییس‌نیا به خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، درباره کتاب «آذربایجان جزء لاینفک ایران (دوره کامل روزنامه، ربیع‌الآخر ـ جمادی‌الآخر ۱۳۳۶ هـ.ق)» گفت: در سال 1918، آخرین سال جنگ جهانی اول در باکو، روزنامه‌ای با نام «آذربایجان» منتشر می‌شد که در انحنای حرف «ن» کلمه آذربایجان، شعار «جزء لاینفک ایران» درج شده بود. این کتاب دربردارنده 13 شماره از این روزنامه است.

این پژوهشگر تاریخ درباره دلیل و چگونگی انتشار این روزنامه اظهار کرد: در آن دوره در قفقاز شایعاتی مبنی‌بر جدایی آذربایجان از ایران و پیوند آن با قفقاز پخش شده بود. ایرانیان باکو که هوادار حزب دموکرات ایران شاخه تبریز و آذربایجان به رهبری شیخ محمد خیابانی بودند، دست به انتشار روزنامه «آذربایجان» در باکو زدند تا با اطلاع‌رسانی جلو انتشار افکار جدایی‌طلبانه را بگیرند.

نویسنده کتاب «آذربایجان در سیر تاریخ ایران» درباره شکل‌گیری شایعه جدایی بیان کرد: حزب ملی‌گرای مساوات به رهبری محمدامین رسول‌زاده از 1917 تا 1920، حدود دو سال حکومت را در دست گرفت و ایرانیان باکو را تحت فشار گذاشت. این حزب در قفقاز بین مسلمانان ترک‌زبان و آذربایجانی‌های بخش خاوری قفقاز جنوبی که امروزه جمهوری آذربایجان نام دارد، قدرت و نفوذ داشت و  با مطرح کردن مساله وحدت و اعلام شعارهایی، باعث بروز واکنش‌هایی در مطبوعات ایران شد. روزنامه آذربایجان به‌نحوی پاسخگوی این ادعاهای بی اساس حزب مساوات به‌شمار می‌رفت. کاوه بیات نیز در کتابی مقاله‌های مختلفی که بین سال‌های 1918 تا 1920 در اعتراض به حکومت مساوات منتشر شده بود، در کتابی به‌چاپ رساند.

رییس‌نیا با اشاره به مطرح شدن مساله وحدت دو آذربایجان در دوره هرج‌ومرج ناشی از جنگ جهانی اول گفت: روزنامه «آذربایجان» با مدیرمسوولی عبدالله عبدالله‌زاده، مدیر مدرسه اتحاد ایرانیان باکو به‌منظور آگاه‌سازی و جواب دادن به ادعاهای حزب مساوات آغاز به کار کرد. در آن دوره همچنین، حزب دموکرات سراسری ایران به دلیل جنگ جهانی متلاشی شده بود و تنها در آذربایجان فعال ماند. تمام افرادی که در این روزنامه قلم زده‌اند، فرهنگی بوده و مدرسه اتحاد ایرانیان در باکو را تاسیس کردند.

وی درباره روزنامه «آذربایجان» توضیح داد: 13 شماره از روزنامه در قطع بزرگ و به زبان‌های ترکی آذربایجانی و فارسی، مسایل و مشکلات ایرانیان در دوره جنگ، مانند قحطی، گرسنگی و مرگ‌ومیر را از موضع حزب دموکرات منتشر می‌کرد. آن‌چه که از این روزنامه باقی مانده به‌صورت متلاشی شده و پاره در مرکزی وابسته به حزب کمونیست آذربایجان شوروی در باکو نگهداری می‌شود. متاسفانه اجازه اسکن از این روزنامه وجود نداشت اما مقاله‌های ترکی آن را به فارسی ترجمه و مطالب فارسی آن را نیز ویرایش کردم.

این پژوهشگر بیان کرد: از نکته‌های جالب در این روزنامه، پنج مقاله از پیشه‌وری است که در آن دوره سید جعفر جوادزاده نام داشت و در مدرسه اتحاد ایرانیان در باکو تدریس می‌کرد. وی نخستین مقاله‌هایش را در «آذربایجان» منتشر کرده بود. این مقاله‌ها مربوط به دورانی است که وی هنوز تمایلات ایران‌دوستانه داشت و به حزب کمونیست ملحق نشده بود اما پس از آن به این حزب متمایل شد و روزنامه‌هایی نیز برای اهداف این حزب منتشر کرد.

نویسنده کتاب «ایران و عثمانی در آستانه قرن بیستم» درباره دلیل متوقف شدن انتشار روزنامه «آذربایجان» اظهار کرد: در مارس 1918 با شروع جنگ میان مسلمانان و ارامنه که باعث کشتار بسیاری در این منطقه شد، برخی از این افراد به ایران و دیگر نقاط فرار کردند و با پراکنده شدن اعضای روزنامه، چاپ و انتشار آن به پایان رسید.

رحیم رییس‌نیا، متولد 1319 در تبریز، نخستین کتابش را با نام «زمینه اکتسابی و اجتماعی جنبش مشروطه» در سال 1347 منتشر کرد. از آثار وی می‌توان «دو مبارز جنبش مشروطه»، کتاب سه جلدی «آذربایجان در مسیر تاریخ»، ‌«ایران و عثمانی در آستانه قرن بیستم» در سه جلد، «آخرین سنگر آزادی (مجموعه مقالات میرجعفر پیشه‌وری در روزنامه حقیقت، ارگان اتحادیه عمومی کارگران ایران‌ 1300- 1301)»، «تاریخ سده‌های میانه» و ترجمه کتاب‌هایی چون «از تبریز مه‌آلود تا تبریز طوفانی» و «افسانه آغری» را نام برد.

چاپ نخست کتاب «آذربایجان جزء لاینفک ایران (دوره کامل روزنامه، ربیع‌الآخر ـ جمادی‌الآخر ۱۳۳۶ هـ.ق)» به کوشش رحیم رییس‌نیا در قطع رحلی بزرگ، 84 صفحه و بهای 16 هزار تومان از سوی شرکت نشر و پژوهش شیرازه در دسترس علاقه‌مندان و پژوهشگران تاریخ قرار گرفته است.