به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، نشست تخصصی گروه روش‌شناسی و تاریخ‌نگاری پژوهشکده تاریخ اسلام با عنوان «تاریخ جایگزین» Alternate History با حضور مرتضی نورایی، استاد تاریخ دانشگاه اصفهان دوشنبه (27 آبان‌ماه) در این پژوهشکده برگزار شد.

نورایی در ابتدای این نشست به پیشینه این شیوه تاریخ‌نگاری پرداخت و اظهار کرد: بحث تاریخ‌نگاری جایگزین، بحث جدیدی است و در جهان غرب هم عمر طولانی ندارد. نخستین مقاله‌های مقالات جدی در این حوزه در مجله معتبر  history and theory منتشر شد و مورخان دانشگاهی به این موضوع توجه کرده‌اند. البته پس از جنگ جهانی دوم نگاه متفاوتی به تاریخ و رمان‌های تاریخی صورت ‌گرفت اما بحث اصلی این است که در حوزه دانشگاه تا چه حد می‌توان این موضوع را مطرح کرد؟ 

وی ادامه داد: این‌که چرا به‌عنوان مورخ دانشگاهی سراغ این موضوع رفتم دو دلیل دارد؛ نخست آن‌که دانشجویان تاریخ نمی‌دانند از عهده چه کارهایی بر می‌آیند و در پی آن نمی‌دانیم علم تاریخ چه مشکلاتی را می‌تواند برطرف کند. مطلب دیگر این است که موقعیت‌های پیش‌بینی نشده در جامعه زیاد اتفاق می‌افتد و  تحت عنوان بحران آن‌ها را می‌شناسیم. مورخان سهم اساسی در بحران‌زایی و بحران‌زدایی دارند که این مساله بحث طولانی را می‌طلبد اما در این جلسه از نگاه پسامدرن به این موضوع می‌پردازم. 

وی با این مقدمه به موضوع اصلی این نشست یعنی تاریخ جایگزین پرداخت و اظهار کرد: با بالارفتن انتظار از گذشته، پرسشی اساسی مطرح می‌شود و آن این‌ است که آیا تنها رویکرد و روش مرسوم دانشگاهی برای بیان گذشته معتبر است؟ آیا خلاهایی در این زمینه وجود دارد؟ اگر پاسخ ما منفی باشد نوع دیگری از نگرش و نگارش متکثر پا به عرصه می‌گذارد. این‌جا نخستین گام ورود تاریخ جایگزین برای پاسخ دادن به این انتظارهاست. 

مولف کتاب «تاریخ‌آموزی و تاریخ‌نگاری» گفت: مورخانی که دست به نگارش تاریخ جایگزین می‌زنند دو نحله را تشکیل می‌دهند. گروه نخست تاریخ‌نگاری را به منظور انتقاد از زمان حاضر می‌دانند و خواهان تغییر در زمان حال هستند و از آن حمایت می‌کنند. گروه دیگر تاریخ‌نگاری به‌منظور آزاد شدن از انتقاد زمان حاضر است. این گروه خواهان حفظ شرایط موجود در قالب مصادره گذشته‌اند و از آینده هراس دارند. 

وی ادامه داد: بر اساس این دو پایه به اصل تاریخ جایگزین ورود می‌کنیم. رویکرد اساسی در باب تاریخ جایگزین این است که در نگاه به گذشته پرسش‌هایی مطرح می‌شود که چه می‌شد اگر برخی وقایع تاریخی به‌گونه دیگر رخ می‌داد. برای مثال این پرسش از بعد منطقه‌ای و بین‌المللی عنوان می‌شود که اگر نازی‌ها در جنگ جهانی پیروز می‌ شدند چه اتفاقی می‌افتاد؟

این مدرس دانشگاه سپس به نتایج این دیدگاه اشاره کرد و گفت: دو مساله آفرینندگی و آموزش از این موضوع حاصل می‌شود. اگر به‌عنوان مورخ فکر می‌کنیم حقیقت پیش ماست پس بیان ما هم باید به زبان روز باشد زیرا نمی‌توانیم مخاطب ایجاد کنیم. نکته بعدی که باید به آن اشاره کنم این است که با جست‌وجو در کتاب‌های تاریخ جایگزین به این نکته پی خواهیم برد که هشت نوع زمان گذشته در گذشته، گذشته در حال، گذشته در آینده، آینده در گذشته، آینده در حال، آینده در آینده، حال در گذشته و حال در آینده مبنای ایده‌گیری در نگارش تاریخ جایگزین شده است. 

نورایی با اشاره به این موضوع که چند زیرمجموعه برای تاریخ جایگزین مطرح است، گفت: تاریخ غیر معمول یا غیرمتعارف مانند فیلم، نقالی و شبیه‌خوانی، تاریخ نهان، تاریخ موازی و تاریخ آینده را می‌توان از زیرمجموعه‌های تاریخ جایگزین دانست. 

این پژوهشگر تاریخ سپس به کارکردهای این نوع تاریخ‌نگاری اشاره کرد و گفت: با استفاده از این شیوه می‌توانیم به امیدهای جامعه، جامه عمل بپوشانیم و دلهره‌های آنان را برطرف کنیم. همچنین این شیوه می‌تواند مفهوم و اشکال نوینی از واقعیت‌های اجتماعی را نشان دهد و در عمق بخشیدن به قابلیت‌های موجود و بالقوه به‌عنوان حوزه درک گذشته مفید باشد. ارتقای قوه تعقل، تخیل و ابتکار اجتماعی، شناخت واقعی‌تر تاریخ واقعی، پی بردن به ظرفیت‌ها و توانایی‌ها، همگانی کردن تاریخ، افزایش کارکردهای تاریخ در حوزه‌های عقلانیت، اخلاق و شهروندی از دیگر کارکردهای این نوع تاریخ‌نگاری است. 

نورایی در پایان این نشست عنوان کرد: همه این شیوه‌ها برای آن است که نشان دهد تنها یک راه برای تبیین گذشته وجود ندارد. این شیوه‌ها نشان‌دهنده این مساله است که تاریخ‌نگاری رسمی دارای ضعف‌هایی است که باید آن‌ها را جبران کرد. طرح همه این مسایل به این معنی نیست که تاریخ‌نگاری معمول رسمی باید منسوخ شود یا باید آن را تضعیف کرد بلکه سخن بر سر آن است که آیا دانش تاریخ می‌تواند مانند سایر علوم دچار تحولی فراگیر شده و چشم‌اندازهای نوینی را عرضه کند. 

نشست «تاریخ جایگزین» با پرسش و پاسخ از سوی حاضران به پایان رسید.