استاد فرهنگ و زبان‌های باستانی دانشگاه تهران درباره خاطره‌نویسی پادشاهان ایران باستان به خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، گفت: پیش از کتیبه بیستون داریوش بزرگ، کتیبه‌های مشهور دیگری از دوره باستان برجای مانده است. یکی از روش‌های گزارش حوادث و شرح احوال پادشاهان و بزرگان عصر باستان شیوه کتیبه‌نویسی بود. این شیوه قبل از ایران در بین‌النهرین هم رواج داشته و پادشاهان آشور و سایر تمدن‌هایی که در آن‌جا ساکن بودند، این شیوه را به‌کار می‌بردند. 

محمود جعفری‌دهقی ادامه داد: کم‌کم ایرانی‌ها از این شیوه پیروی کردند و سبک خاص خود را به وجود آوردند. از کتیبه‌های ایرانی اوایل دوره هخامنشی، مشهورترین کتیبه کوروش در بین‌النهرین و بابل است که به استوانه کوروش یا منشور حقوق بشر کوروش معروف است اما نخستین کتیبه‌ای که به سبک خاطره‌نویسی در دوره باستان نوشته شده، کتیبه داریوش بزرگ در بیستون است. 

استوانه کوروش یا منشور حقوق بشر کوروش
وی درباره محتوای این کتیبه اظهار کرد: کتیبه داریوش به زبان فارسی باستان و به نام خط میخی نوشته شده است و ترجمه‌هایی هم به زبان اکدی و ایلامی در این کتیبه وجود دارد. داریوش در کتیبه بیستون بعد از ستایش خداوند و معرفی خاندان خود، شرح روی کار آمدن و ماجرای خاصی که در آن زمان اتفاق افتاده بیان می‌کند. ماجرا از این قرار بود که پسر کوروش (کمبوجیه) به سفر مصر رفت. کمبوجیه برادری به نام بردیا داشت که قبل از سفر به مصر براساس گزارش داریوش او را به قتل رساند تا در غیابش ادعای سلطنت نکند. 

مدير گروه فرهنگ و زبان‌هاي باستاني دانشكده ادبيات دانشگاه تهران ادامه داد: در هر حال کمبوجیه به دلیل نامشخصی در بازگشت از بین می‌رود اما موبدی که از ماجرا اطلاع داشت خود را بردیا معرفی می‌کند و به مدت دو سال حکومت را در دست می‌گیرد، این فرد گوماتای مغ نام داشت که در تاریخ به بردیای دروغین مشهور است. تا این‌که داریوش از این ماجرا باخبر می‌شود و به کمک سرداران هخامنشی علیه این بردیای دروغین قیام می‌کند و او را دستگیر و حکومت را در دست می‌گیرد. این یکی از مهم‌ترین موضوع‌هایی است که در خاطرات داریوش آمده است.

عضو شورای عالی مرکز دایره‌المعارف اسلامی سپس به موضوع‌های دیگری که داریوش در خاطراتش ذکر کرده است، پرداخت و عنوان کرد: در دوره داریوش شورش‌هایی در سایر ایالات آن زمان اتفاق می‌افتد که شرح مقابله با این شورش‌ها در این کتیبه آمده است. معمولا این کتیبه‌‌ها سبک خاصی داشتند به این صورت که با ستایش خداوند آغاز و با معرفی خاندان سفارش‌دهنده کتیبه و شرح حوادث و مسایل پیش می‌رود و در خاتمه نیز دعا به مردم و سرزمین ایران.

مولف کتاب «درآمدی بر زبان بلخی» افزود: داریوش بزرگ در شوش کاخ معروفی بنا کرد که در این کتیبه شرح تهیه وسایل و مصالح ساختمانی و متخصصان که در ساخت این کاخ شرکت داشتند را بیان می‌کند. در دوره اشکانی کتیبه‌ای در شوش تهیه شده که انتخاب شهردار شوش را شرح می‌دهد و بیان می‌کند که مردم از پادشاه اشکانی درخواست کردند که این شهردار را برای بار دوم به سمت شهرداری منصوب کند. البته این گزارش در زمره خاطره‌نویسی نیست.

 
از شرح نبردهای شاپور تا روایت معراج کرتیر

جعفری‌دهقی در ادامه به کتیبه‌های دوره ساسانی که بیانگر خاطرات شاهان این سلسله است اشاره کرد و گفت: در دوره ساسانی کتیبه‌های خیلی مهمی داریم که به سبک و سیاق کتیبه‌های دوره هخامنشی است. مهم‌ترین آن‌ها کتیبه شاپور در کعبه زردشت است. این بنا یک ساختمان مکعب شکل در فارس است که پژوهشگران معتقدند محل نگهداری اسناد سیاسی و دینی بوده است. شاپور در این کتیبه شرح جنگ‌هایی را که با رومیان داشته و ایلاتی را که فتح کرده است، بیان می‌کند.

این پژوهشگر در پایان درباره ارزش تاریخی این کتیبه گفت: مهم‌ترین ارزش کتیبه شاپور اطلاعات جغرافیای آن است، به کمک آن از جغرافیای تاریخی ایران مطلع می‌شویم. کتیبه کرتیر موبد از دیگر کتیبه‌‌های دوره ساسانی است. کرتیر در کتیبه‌اش خاطرات خود را می‌نویسد که از مهم‌ترین این خاطرات شرح معراج رفتن این موبد با نفوذ است. 

محمود جعفری‌دهقی، مدير گروه فرهنگ و زبان‌هاي باستاني دانشكده ادبيات دانشگاه تهران است. وی کتاب‌های «ماتيکان يوشت فريان»، «بازشناسي منابع تاريخ ايران باستان»، «تاريخ ايران در عهد اشکانيان»، «يادنامه دکتر ماهيار نوابي» و «جرعه بر خاک» (یادنامه مرحوم استاد نوابی) را در کارنامه فرهنگی دارد.