به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، کتاب «بین حافظه و قدرت؛ سرزمین شام در دوره تاریخی انتهای بنی‌امیه و ابتدای بنی‌عباس» نوشته «آنتونی بورِت» برگزیده بیست و یکمین جایزه جهانی کتاب سال جمهوری اسلامی ایران شد.

«بین حافظه و قدرت» به بررسی تاریخ شام در قرن دوم هجری‌قمری می‌پردازد و مولف کوشیده نشان دهد که فرهنگی باارزش و مهم از نوشتارهای تاریخی در این قرن در سوریه وجود داشته است.

موضوع و جامعیت کم‌نظیر منابعی چون معرفی مورخان، ارزشیابی منابع مختلف تاریخ‌نویسی، تحلیل انتقادی از انواع سندهای مکتوب مختلف، استفاده از منابع حوزه‌های مختلف مانند باستانشناسی،‌ سکه‌شناسی و مانند آن که در نگارش کتاب استفاده شده، باعث عمق و تازگی مسایل مطرح شده در این اثر به‌شمار می‌آید.

پژوهشگر این کتاب درباره جایگاه و نقش تاریخ در جامعه اسلامی، علل پیدایش تاریخ‌نگاری در این فضای خاص، چالش‌های ایدئولوژیک و انگیزه‌های سیاسی مربوط به نوشتن تاریخ و نیز معمای خاص مفهوم تاریخ در اسلام ، نکات ارزشمندی را مطرح کرده و به منابع و رسایل اصلی مورخان متعدد استناد کرده است.

فهارس (شامل اعلام، آثار و مهم‌ترین مفاهیم ذکر شده در کتاب) و کتابشناسی دقیق از ویژگی‌های کتاب هستند که علاوه‌بر طرح افق‌های جدید که به فهم این دوره کمک می‌کند، به معرفی و نقد پژوهش‌های سابق در این حوزه و بحث روش‌شناسی عمیقی درباره شیوه ارزیابی منابع تاریخی مختلف نیز می‌پردازد.

بورت درباره چگونگی انتشار کتابش اظهار کرد: تحصیلات اصلی‌ام در حوزه تاریخ قرون وسطا در آسیا و اروپا بود و پس از مدتی، با تغییر نظر به تاریخ اسلام روی آوردم. فارغ‌التحصیل دکترا از دانشگاه تولوز فرانسه هستم و علاوه‌بر زبان فرانسه و انگلیسی به عربی نیز تسلط دارم. چند سال پیش برای پژوهش درباره تز دکترایم در موسسه فرانسوی در دمشق سوریه بودم تا مطالعاتم را در سال 2007 به پایان رساندم و در سال‌های بعد محتوای یافته‌هایم را در کتاب «بین حافظه و قدرت» منتشر کردم.

منابع تاریخی قرن‌های نخستین اسلام دارای گسست هستند

این پژوهشگر تاریخ اسلام با بیان این‌که در مطالعات تاریخ اسلام،‌ چگونگی رویکرد مطالعاتی ما در این حوزه اهمیت دارد، افزود: منابع بسیاری وجود دارد که باید روی آن‌ها کار شود اما همگی مربوط به قرن نهم هجری‌قمری و پس از آن هستند. اگر بخواهید به مطالعه دو قرن و نیم نخست اسلام بپردازید با یک گسست بزرگ روبه‌رو خواهید شد و آن این مساله است که تمامی متون دوره بنی‌امیه در بغداد و در دوره عباسی نوشته شده‌اند، بنابراین اگر فردی بخواهد درباره دوره بنی‌امیه در سوریه مطالعه کند، حتما باید به منابع بغداد رجوع کند. در نتیجه تعجب‌برانگیز نیست اگر تصویری که نویسندگان دوران عباسی از بنی‌امیه نشان می‌دهند، تصویر بسیار تاریکی باشد.

وی افزود: صاحب نظران به این نتیجه رسیده‌اند، متونی که به ابتدای دوره عباسیان اختصاص دارند، تصویر بهتری از بنی‌امیه به‌دست می‌دهد تا در دیگر دوره‌های حکومت بنی‌عباس. نگاه منطقی به این قضیه نشان‌دهنده این مساله است که در 850 سال گذشته اطلاعات متقنی از منابع بنی‌امیه و بنی‌عباس وجود ندارد و باید با اتکا بر منابع دوره‌های پس از عباسیان به مطالعه این دو دوره پرداخت.

این پژوهشگر درباره دلیل مطالعات در حوزه تاریخ اسلام بیان کرد: کار من پیدا کردن روشی برای دسترسی به این نوع منابع است که در تاریخ‌نگاری اندکند تا بدانیم تاریخ در این دوره‌ها چطور روایت و به یاد آورده می‌شود. گذشته آن‌چه به ما گفته‌اند نیست، بنابراین باید به دنبال این باشیم که چطور این دوران تاریخ‌نگاری شده و چطور عباسیان در بغداد تاریخ زمان خود را ثبت و ضبط کرده‌اند و این که زمان پیش و پس از بنی‌امیه چطور گذشته است.

منابع تاریخی مسلمانان و غیرمسلمانان را گردآوری کرده‌ام

بورت با اشاره به یکی از شاخص‌های روش‌شناختی کتابش اظهار کرد: در این اثر از منابع مسلمانان و غیرمسلمانان استفاده کرده‌ام. متون غیرمسلمان شامل متون شام، منابع مسیحی و تعداد اندکی از منابع یهودی بوده و متون مسیحی به بخش‌هایی از تاریخ بنی‌امیه اشاره دارند که متون اسلام به آن‌ها دسترسی نداشتند. دلیل دسترسی نداشتن مسلمانان به این منابع، این امر به‌شمار می‌آید که مسلمانان آن‌ها را در اختیار مسیحیان گذاشتند اما پس از آن دیگر به آن‌ها دست پیدا نکردند. گردآوری منابع مسلمان و غیرمسلمانان برای دست یافتن به لایه‌های ابتدایی تاریخ‌نگاری اسلامی و همسو کردن آن‌ها روشی بود که در کتابم استفاده کردم.

وی در پاسخ به این سوال که چرا از منابع فارسی استفاده نکردید؟، بیان کرد: ترجیح دادم از منابع عربی استفاده کنم، چرا که در دو سه قرن نخست اسلام منابع فارسی که تحلیل مناسبی درباره پژوهشی که انجام می‌دادم به‌ویژه در حوزه سوریه و سریانی وجود نداشت.

بورت درباره بازخورد کتاب در دیگر کشورها نیز بیان کرد: کتابم در اکتبر گذشته، جایزه‌ای از سوی جامعه مطالعات سوریه وابسته به مرکز مطالعات خاورمیانه که در آمریکای شمالی مستقر است، دریافت کرده و صاحب‌نظرانی نیز درباره آن نقدها یا معرفی‌هایی ارایه کرده‌اند.

حوزه مطالعات تاریخ اسلام نیازمند کارهای اساسی است

این پژوهشگر درباره دلیل علاقه‌مندی به حوزه مطالعات تاریخ اسلام گفت: صاحب نظران بسیاری در زمینه تاریخ اروپا وجود دارند اما تحقیقی که انجام داده‌ام از این لحاظ اهمیت دارد که پژوهشگران چندانی در این حوزه تحقیق نکرده‌اند و موضوعی بسیار خاص است. آثار بسیاری در این زمینه منتشر نشده و وقت آن است که در حوزه مطالعات تاریخ اسلام کارهای اساسی انجام شود.

این نویسنده درباره تاثیر مطالعات در حوزه شام در عصر اموی و صفوی در مطالعات امروز جهان اسلام اظهار کرد: سوال سختی است. یکی از دلایلی که این‌جا دعوت شدم این است که در غرب اغلب می‌پرسند چرا در مطالعات آکادمیک میان غرب و شرق (مسلمانان) فاصله وجود دارد؟ بنابراین این نیاز وجود دارد که بتوانیم با صاحب نظران مسلمان ارتباط برقرار کنیم. در این زمینه مشکل اصلی روشی است که باید به تاریخ‌نگاری اسلام پرداخت و به نظرم این کتاب در این زمینه کار خوب و مفیدی به‌شمار می‌آید.

منابع تاریخی جهان اسلام نباید فقط به زبان انگلیسی و عربی باشد

بورت به دعوت شدنش به ایران اشاره کرد و افزود: روزی که ایمیل دعوتنامه به جایزه کتاب سال را دیدم و از کتابم به‌عنوان کتاب برگزیده نام برده شده بود، بسیار تعجب کردم. درباره کتاب سال نشنیده بودم اما متوجه شدم یکی از دوستانم چند سال پیش چنین جایزه‌ای برده بود و شنیدم که جایزه معتبر و مهمی است. به همین دلیل فکر می‌کنم باید تلاش کنیم تا این جایزه به مجامع علمی دنیا معرفی شود.

این پژوهشگر تاریخ اسلام در پایان سخنانش بیان کرد: یکی از دغدغه‌هایم این است که مباحث علمی در جهان به زبان انگلیسی است اما در جایزه سال جمهوری اسلامی ایران، آثاری به زبان‌های دیگر مانند کتابم که به فرانسه است برگزیده شده‌اند. برای جامعه فرهیخته و آکادمیک معرفی این منابع برای ترجمه به دیگر زبان‌ها اهمیت بسیاری دارد و این جایزه حرکت مفیدی برای شناساندن تاریخ اسلام و اندیشه‌های علمی اسلامی است. این امر که منابع قرار نیست تنها به انگلیسی و عربی باقی بماند در دنیا بسیار مهم است.

«آنتونی بورت» دارای دکترای تاریخ از دانشگاه پاریس (سوربن) و استادیار تاریخ اسلام در دانشگاه مریلند است. وی صاحب مقالات و آثار بسیاری در زمینه تاریخ صدر اسلام است. اثر دیگر وی «میراث اموی: خاطرات قرون وسطی از سوریه تا اسپانیا» (2010) نام دارد که حاصل همکاری مشترک وی و «پل ام. کاب» به‌شمار می‌آید./