به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)‌، محمد باقری در همایش «میراث علمی کوشیار گیلانی»، «درباره کوشیار گیلانی» سخن گفت و اظهار کرد: در سال 1326 رساله «ابعاد و اجرام» کوشیار گیلانی در هند به عربی منتشر شد و بخشی از آن نیز از سوی پژوهشگران آلمانی به چاپ رسید. «خورشید عبدالله‌زاده» که در تاجیکستان زندگی می‌کرد، کتابی درباره آثار کوشیار گیلانی نوشت و این کتاب در سال 1388 به‌همت پرویز شهریاری به فارسی ترجمه شد.

این تاریخ‌نگار ریاضیات با اشاره به آمدن عبدالله‌زاده به ایران، بیان کرد: وی هنگامی که به ایران آمد، گفت شنیده‌ام در ایران دانشمندان را دستگیر می‌کنند و این حرف باعث تعجب ما شد تا این‌که متوجه شدیم دستگیر در تاجیکی به‌معنای حمایت است. عبدالله‌زاده مقاله‌های بسیاری نیز درباره کوشیار گیلانی تدوین کرد اما متاسفانه این پژوهشگر تاجیک سال گذشته در خُجند درگذشت و از سوی ایران نیز برای گرامیداشت این شخصیت برنامه‌ای برگزار نشد.

وی با اشاره به ترجمه‌های ژاپنی و چینی که از «احکام و نجوم» انجام شده، گفت: استادان بسیاری نیز در کانادا و هلند به پژوهش درباره آن‌چه کوشیار گیلانی در آثارش تدوین کرده، پرداخته‌اند اما به هر حال لازم است ایرانیان به‌دلیل آشنایی با اصطلاحات و زبان دانشمندانی چون کوشیار گیلانی، متولی امر پژوهش درباره آن‌ها باشند و از بروز اشتباهاتی مانند آن‌چه در متون غربی آمده،‌ جلوگیری کنند.

هیئت، علم کیهان‌شناسی گذشتگان است

حنیف قلندری در این همایش با موضوع «مقاله سوم از زیج جامع کوشیار و جوامع علم‌النجوم فرغانی» سخنرانی کرد و گفت: در این همایش به مقایسه میان دو متن متقدم هیئت و جایگاه آن‌ها در میان رساله‌های هیئت می‌پردازم. اگر بخواهیم آثار نجومی دانشمندان اسلامی را دسته‌بندی کنیم، یکی از مهم‌ترین گروه‌‌های آن، آثار هیئت هستند.

این پژوهشگر با اشاره به سختی تعریف علم هیئت اظهار کرد: آثار هیئت آن دسته از آثار نجومی دانشمندان مسلمان است که در آن‌ها، مولف تلاش می‌کند به دور از پرداختن به مسایل و محاسبات هندسی مربوط به دانش نجوم، کلیتی از آن را عرضه کند به طوری‌که با استناد به این کلیت بتوان جهان را، آن طور که هست، شناخت. از این منظر می‌توان این گروه از آثار را به مثابه کیهان‌شناسی علمی گذشتگان دانست.

آثار فرغانی و کوشیار گیلانی در دسته آثار متقدم هیئت هستند

وی افزود: زمان مشخصی را برای آغاز نگارش آثار هیئت نمی‌توان تعیین کرد، با این حال با توجه به زمان نوشته شدن برخی از آثار مهم‌تر این حوزه، همچنین در نظر گرفتن وجه ممیزه دانش هیئت به عنوان شاخه جدایی از دانش نجوم در آثار طبقه‌بندی علوم، می‌توان گفت که نگارش آثار مستقل هیئت از نیمه نخست سده ششم هجری‌قمری آغاز شده است اما در میان آثار نجومیِ نخستین دانشمندان اسلامی، آثاری وجود دارد که کلیت آن‌ها مشابه آثار هیئت است.

قلندری با اشاره به دو اثر در حوزه هئیت اظهار کرد: «جوامع علم النجوم» اثر فرغانی و «فصل سوم از زیج جامع» تالیف کوشیار گیلانی دو اثری هستند که می‌توان آن‌ها را از آثار متقدم هیئت دانست. درباره «جوامع علم النجوم» تحقیقات بیشتری انجام گرفته اما می‌توان نشان داد که اثر دوم را نیز می‌توان در دسته آثار متقدم هیئت طبقه‌بندی و حتی ادعا کرد که ساختار اثر کوشیار مشابهت بیشتری با آثار هیئت بعدی دارد.

«مجسطی» اثر بطلمیوس بر آثار هیئت تاثیرگذار بوده است

این پژوهشگر با بیان این‌که اگر ساختار چهار بخشی معمول در کتاب‌های هیئت را بپذیریم برای مقایسه این دو اثر باید بخش‌های مقدمه، اوضاع آسمان، اوضاع زمین و ابعاد و اجرام را بررسی کنیم، گفت: فرغانی در «جوامع علم النجوم» به جز آن‌که در فصل نخست به تاریخ پرداخته درباره مقدمات به شش مقدمه‌ای که بطلمیوس در «مجسطی» آورده، اکتفا کرده که می‌توان آن‌ها را مقدمات طبیعی هیئت دانست در حالی که هر چند کوشیار تمام این مقدمات را در یک فصل گرد آورده اما در ابتدای کتاب به مقدمات ریاضی و تعاریف هندسی نیز پرداخته است.

وی افزود: توضیح و فصل‌بندی کوشیار درباره اوضاع آسمان، به‌ویژه در توضیح مدل‌های گردش افلاک روشن‌تر از فرغانی است. همچنین مجموعه اصطلاحاتی که کوشیار در اثرش آورده است کامل‌تر از مطالب فرغانی به‌شمار می‌آید. در هر دو کتاب برخلاف سیاق آثار هیئت مستقل، اوضاع زمین مقدم بر اوضاع آسمان است و شاید این ترتیب تاثیر گرفته از ترتیب «مجسطی» بطلمیوس باشد.

قلندری در پایان سخنانش بیان کرد: از سوی دیگر مطالب هر دو اثر در این‌باره مشابهت دارد. ابعاد و اجرام در هر دو کتاب به عنوان بخش جداگانه‌ای آمده و مقادیر نیز از سنت یونانی و تاثیر «الاقتصاص» بطلمیوس بر دانش نجوم دوره اسلامی خبر می‌دهد. در مجموع «فصل سوم از زیج جامع» کوشیار اثری جامع‌تر و کامل‌تر از کتاب فرغانی است هر چند که تقدم در نوشتن چنین اثری با فرغانی است.

نسخ حمیدیه و کندیللی از روی «مجمل الاصول» نسخه‌برداری شده بودند

سید هادی طباطبایی دیگر سخنران این نشست به «بررسی ترجمه ترکی رساله مجمل الاصول کوشیار گیلانی» پرداخت و گفت: «مجمل الاصول» یکی از رسالات مهم احکام نجومی کوشیار گیلانی، دانشمند قرن چهارم هجری‌قمری است که جایگاه ارزشمندی در علم نجوم و اختربینی دوران اسلامی دارد. در طی قرن‌های مختلف از روی این اثر نسخه‌برداری شده و از رساله‌هایی بوده که از آن برای آموزش استفاده می‌شد. این رساله عربی به زبان‌های فارسی، چینی و ترکی نیز ترجمه شده است.

این پژوهشگر با بیان این‌که از رساله ترجمه ترکی «مجمل الاصول» دو نسخه شناسایی شده افزود: به یکی از نسخه‌ها دسترسی داشتم که نسخه‌برداری از آن در قرن 12 هجری‌قمری انجام گرفته و به تغییرات انجام یافته در این رساله در فرایند ترجمه و منابع احتمالی مترجم در ترجمه آن می‌پردازم. این نسخه به شماره 835 در کتابخانه سلیمانیه، مجموعه حمیدیه استانبول موجود است و فیلم آن در سال 1378 از سوی دکتر محمد باقری به کتابخانه بنیاد دایره‌المعارف اسلامی داده شد.

وی گفت: نسخه دوم به شماره 289 یا 648 متعلق به کتابخانه رصدخانه کندیللی ترکیه است که در 163 صفحه و به خط خوش نسخ و از سوی درویش مصطفی نسخه‌برداری شده بود. از این دو نسخه چنین برمی‌آید که مولف نسخه حمیدیه، متولی مسجد اعظم مانیسیا و آگاه به نجوم بوده که حتی رساله‌ای نیز در باب اسطرلاب دارد در حالی‌که فردی که نسخه کندیللی را نسخه‌برداری کرده،‌ از این علم اطلاع ندارد و دارای اشتباه‌هایی در اصطلاحات و مناطق جغرافیایی است.

در همایش «میراث علمی کوشیار گیلانی» که دوشنبه (5 اسفندماه) برپا شده بود، کتاب‌های «سه رساله از كوشیار گیلانی» با مقدمه دکتر محمد باقری و «رساله اسطرلاب کوشیار گیلانی» تالیف محمد باقری از سوی مركز پژوهشی میراث مكتوب رونمایی شدند./