«آلوئیس زنه فلدر» نمایشنامه‌نویسی آلمانی 300 سال پس از اختراع دستگاه چاپ گوتنبرگ، چاپ سنگی یا لیتوگرافی را در سال ۱۷۹۶ میلادی اختراع کرد. هر سنگی که متن یا تصویر با این روش روی آن نقش می‌بست، برای چاپ حدود ۷۵۰ نسخه عملکرد مطلوب داشت و پس از آن نقش روی سنگ قابل چاپ نبود.

گرامیداشت یک‌صدوهشتادمین سال درگذشت «آلوئیس زنه فلدر» مخترع چاپ سنگی در کتابخانه ملی فرصتی بود تا بیشتر و بهتر ما را با تاریخ این موضوع آشنا کند. در این نشست، مجيد غلامي‌ جليسه، محقق و ‌پژوهشگر حوزه چاپ و نشر که به تازگی معاون فرهنگی خانه کتاب شده است، سخنانش را با ارايه مطالبي درباره سير تاريخي چاپ آغاز كرد.
او در این سخنرانی به بیان تحقیقاتش در این باره پرداخت و گفت:"نخستين چاپ سنگي در ايران با عنوان «قرآن مجيد» بود که كاتب اين اثر محمدحسين تبريزي بوده است. اين كتاب به سال 1249 قمري در شهر تبريز چاپ شد و نسخه منحصر آن جديدا شناسايي و در كتابخانه مجلس محفوظ است."
متن سخنرانی او را در زیر می خوانید:

ibna.ir/images/docs/files/000197/nf00197764-1.jpg
نخستین یادداشت های ایرانی درباره چاپ سنگی
نخستين‌بار محمد حسین فروغی، «ذكاءالملك» صاحب روزنامه تربیت، در يادداشت‌هايش درسال 1318 درباره چاپ سنگي نوشته است. بعد از او محمدعلي تربيت بود كه با نگاهي علمي‌تر و آكادميك‌تر وارد مطالعه چاپ سنگي شد و بعد از او بسياري از حرف‌هايي كه در اين حوزه مطرح شد تكرار مكررات بود.

اتفاقي كه در يك دهه اخير در حوزه چاپ افتاده، اين است كه هم كتابخانه‌ها با نگاهي علمي‌تر به اين خزانه نگاه مي‌كنند و هم پژوهشگران عرصه‌هاي مختلف علوم انساني توجه بيشتري به اين حوزه پيدا كرده‌اند كه اين توجه ويژه،‌ مستلزم آشنايي بيشتر درباره تاريخ چاپ و تكنيك‌هاي مختلف آن است.

حوزه چاپ، بحثي ميان رشته‌اي است
تاريخ چاپ، بحثي ميان‌رشته‌اي است كه هر رشته بنا به تناسب خود مي‌تواند از آن بهره‌هاي زيادي ببرد، صحبت‌هاي خود را بر تاريخ چاپ به معناي مصطلح امروزي آن متمركز کرد. نخستين بارقه‌هاي چاپ به معنايي كه امروز مي‌شناسيم، در چين به وجود آمد. چنان‌كه «سوماتراي الماس» كه يكي از شاخص‌ترين نمونه‌هاي اوليه منابع چاپي است با تكنيك چاپ چوبي (woodblock printing) فعاليت چاپ را انجام مي‌داده است. به طوري كه ما اکنون از اين شيوه چاپ نمونه‌هاي زيادي در اسناد اسلامي داريم كه در موزه‌هاي بريتيش لندن و آكسفورد نگهداري مي‌شوند.
در ايران به حوزه چاپ توجه نشده است و ترجمه آثار اين حوزه نیز به شدت مورد نياز است. عمده ترجمه‌هاي اين حوزه از عربي به ترجمه در آمده‌اند كه بيشتر آن‌‌ها نيز ادعيه است.

«بلي شنگ»، نخستين مخترع دستگاه چاپ متحرك
«بلي شنگ» نخستين كسي بود كه سال 990-1051 میلادی يعني 500 سال پيش از گوتنبرگ توانست نخستين دستگاه چاپ متحرك با استفاده از حروف ساخته شده با گل رس را اختراع كند. بعد از او، براي نخستين‌بار  سال 1377 ميلادي در كره كتابي با عنوان «جيكجي» با حروف متحرك فلزي به وجود آمد كه در يك دهه اخير كره جنوبي با حمايت‌هاي يونسكو تبليغات وسيعي را در معرفي اين كتاب به عمل آورده است.

گرچه اين اختراعات پیش از گوتنبرگ به وجود آمده، اما مستندي دال بر اين‌كه گوتنبرگ از وجود اين كتاب‌ها و تكنيك‌هاي آن اطلاعي داشته وجود ندارد. با همه اين تفاسير آن‌چه مشهود است اين‌كه گوتنبرگ تكنيك‌هايی را كه قبل از خود او به وجود آمده بود پيدا كرد و در راستاي تكميل آن كوشيد.

گوتنبرگ نخستين كسي بود كه چاپ متحرك را صنعتي كرد
در سال 1455 ميلادي گوتنبرگ موفق شد نخستين كتاب خود با نام «انجيل چهل و دو سطري» را چاپ كند. در واقع اتفاق ارزشمندي كه او انجام داد اين بود كه او چاپ حروفي (چاپ متحرك) را صنعتي و تجاري كرد و باعث شد كشورهاي مختلف اروپايي وارد عرصه چاپ شوند اما با اين‌حال سال‌ها طول كشيد كه زبان فارسي و عربي از اين صنعت استفاده كنند.

در سال 1486 میلادی كتابي در اروپا با حروف عربي چاپ شد. اين امر، آغازي بود بر اين‌كه رسم‌الخط عربي و بعد از آن رسم‌الخط فارسي در صنعت چاپ منصه ظهور يابد. بدين ترتيب، نخستين كتاب چاپي به زبان عربي «صلاه السواعي» كه مجموعه‌اي از دعاهاي روزانه بود، در فانوي ايتاليا به چاپ رسيد.

گرايش اوليه و اصلي چاپ، مذهب بوده است و اين موضوع نيز درباره كشورهاي اروپايي هم صدق مي‌كند. نكته قابل توجه اين است كه در فاصله نخستين كتابي كه به زبان عربي با عنوان «صلاه السواعي» تا انتهاي قرن 16 چاپ شد، عمده كتاب‌هايي كه به زبان عربي منتشر شدند، براي ترويج مذهب مسيحيت و با هدف آموزش به زبان عربي به مبلغان فرهنگ مسيحيت بوده تا بتوانند با استفاده از اين كتاب‌ها فعاليت خود را در كشورهاي عربي انجام دهند.

بعد از چاپ كتاب «مزامير» (به زبان عربي) در جنواي ايتاليا در سال 1516 بود كه چاپ كتاب‌هايي به زبان فارسي و تركي هم شيوع پيدا کرد كه از جمله دلايل آن را مي‌توان تجارت سودآور و تبليغات گسترده مسيحيت دانست، در اين زمان بود كه سال 1594 براي نخستين‌بار برانتون بانديني صنعت و تجارت را در هم ادغام كرد و به دنبال بازاري غير از بازارهاي اروپا بود. وی از سلطان مراد سوم اجازه گرفت كه كتاب‌هابي فارسي، عربي و تركي را وارد امپراتوري عثماني ‌كند.

«داستان مسيح»، نخستين كتاب چاپ فارسي در جهان
«داستان مسيح» نخستين كتاب چاپ فارسي جهان در سال 1639 ميلادي است كه داستاني تبليغي براي معرفي مسيحيت در برابر دين اسلام بوده است. اختراع «زنه فلدر»، مخترع چاپ سنگي در سال 1796 ميلادي، تحولي در عرصه چاپ بود كه مزاياي متعددي دربرداشت و دلايل شروع اين نوع چاپ را سرعت بيشتر، هزينه كمتر، سهولت كار و ويژگي‌هاي هنري آن اعلام کرد.

نخستين چاپ سنگي در ايران با عنوان «قرآن مجيد» بود که كاتب اين اثر محمدحسين تبريزي بوده است. اين كتاب به سال 1249 قمري در شهر تبريز چاپ شد و نسخه منحصر آن جديدا شناسايي و در كتابخانه مجلس محفوظ است.

سخنرانی اسماعيل دميرچي، از فعالان حوزه چاپ
ibna.ir/images/docs/files/000197/nf00197764-2.jpg
اسماعيل دميرچي، از فعالان حوزه چاپ يكي ديگر از سخنرانان اين نشست بود كه موضوع سخنان او ارائه اطلاعاتي در حوزه تاريخ شفاهي حوزه چاپ بود. او به ارايه سير تحول چاپ از دوران باستان تا كنون پرداخت. متن زیر بخش های مهم سخنرانی دمیرچی است که می خوانید:

مخترع چاپ در جهان ايرانيان بوده‌اند
" اگر بخواهيم آشنايي بيشتري از تاريخ پيش از چاپ سنگي به دست آوريم، بايد به دوران باستان و از زماني كه نخستين انسان‌ها در كره زمين به وجود آمدند اشاره كرد. زماني‌كه اجداد ما از ترس جانوران به غارها پناه بردند و به محض نياز به تبادل ديدگاه‌هاي روزانه خود، نيت‌های خود را بر روي ديوارهاي غارها منعكس كردند.

افراد هر كشوري با الفباي خاص خود زندگي مي‌كنند. اين‌گونه بود كه پيشرفت نوشتاري چاپ ادامه يافت تا اين‌كه حدود 5 هزار سال پيش افرادي چون كوروش كبير براي ساختن بناها، نياز به مهر پيدا كردند كه خوشبختانه اين مهر منحصر به فرد هنوز هم در موزه بريتيش لندن نگهداري مي‌شود و اين عمل مهر كردن، خود نوعي چاپ بوده است. به همين دليل اگر بگوييم مخترع چاپ در جهان ايرانيان بوده‌اند، بيراه نگفته‌ايم.

تاريخ رسم‌الخط به قرن 14 ميلادي برمي‌گردد، زماني‌كه حروف به كشورهاي چين و اروپا راه پيدا مي‌كند و بشر آن را مورد بهره‌برداري قرار مي‌دهد . در آن زمان‌ها كه تنها ثروتمندان كتاب تورات را تك نسخه‌اي مي‌خواستند و فقرا از خواندن منع بودند، خطاطان براي تامين نياز فقرا تلاش كردند و در اين زمان بود كه فردي به نام گوتنبرگ اين رسالت بزرگ را به دوش كشيد و دستگاه پرسي درست كرد كه حروف را در اشكال مختلفي ريخت و از آن تكثير و چاپ به دست آمد. به دليل اختراع و دستاورد او بود كه نويسندگان مختلف حدود 400 سال توانستند تراوش‌های ذهني خود را به ثبت برسانند و به اطلاع‌رساني بپردازند. "

نشست «چاپ سنگی کتاب‌های فارسی» برای گرامیداشت یک‌صدوهشتادمین سال درگذشت «آلوئیس زنه فلدر» مخترع چاپ سنگی به‌همت سرای ایران‌شناسی و موسسه بیاض 26 فروردین‌ماه در کتابخانه ملی برپا ‌شد.