به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، سومین نشست از سلسله نشست‌های «مطالعات قرآنی؛ وضعیت امروز، چشم‌انداز آینده» عصر یکشنبه 11 خردادماه با سخنرانی حجت‌الاسلام محمدعلی مهدوی‌راد با موضوع «سنجش نسبت مطالعات قرآنی معاصر با میراث مکتوب و چشم‌انداز آینده» در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد. 

محمدعلي مهدوي راد در ابتدای این مراسم با بیان این‌که هوشمندترین امت‌ها آن‌هایی هستند که از گذشته و از سنت خود نبریده‌اند، گفت: این امت‌ها در سنت به درستی و ژرفی درمی‌نگرند و آن را با معیارهای استوار و دقیق بازسازی می‌کنند. 

وی با اشاره به این که بازسازی سنت ناظر به دو هدف است ادامه داد: نخستین هدف بازسازي سنت، استوارسازی موضع کنونی است و هدف دیگر تجهیز برای رویارویی خردمندانه و حزم‌اندیشانه با فرداهاست. این دو هدف توجیه‌گر پرداختن ما به بحثی است که در این نشست و نشست‌های اینچنینی به آن می‌پردازیم. 

تقسیم‌بندی آیت‌الله واعظ زاده از علوم قرآنی فراگیر است
مهدوي راد با اشاره به تعاریف مطرح‌شده درباره علوم قرآن، تعریف و تقسیم‌بندی آیت‌الله واعظ زاده را فراگیر عنوان کرد و افزود: ايشان مشخصاً در جلد نخست مجموعه بسیار مهم و مفید «نصوص فی علوم القرآن»، برای این که ترکیب علوم قرآن را توضیح بدهند، گفته‌اند که در کاربرد عالمان حوزه تمدن اسلامی علوم قرآن سه کاربرد دارد؛ بنا بر نام‌گذاری ایشان یکی «علوم فی القرآن»، یکی «علوم للقرآن» و دیگری «علوم حول القرآن» است. 

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران اضافه کرد: آن چه را که ما امروز «علوم قرآن» می‌ناميم همین علوم حول القرآن است. اما یک سلسله بحث‌هایی داریم که ایشان نام آن را علوم للقرآن گذاشته است که گاه در شناخت و فهم محتوای قرآن از حول القرآن‌ها مؤثرتر است. این بحث‌ها در مطالعات معاصر تقریباً مغفول است و البته در جهان اهل سنت اخیراً توجه‌های جالبی به این موضوع شده است. مراد از علوم فی القرآن هم مجموعه معارف و آموزه‌های قرآنی است. 

مهدوی‌راد در بخش دیگری از سخنانش به برخی کتب تفسیری که گاه به نام علوم قرآن خوانده شده‌اند اشاره کرد و گفت: از علوم قرآن امروزی در همین روزگار تعاریف گوناگونی شده است چون علمای ما نوعاً علم را تعریف نمی‌کرده‌اند و از این جهت «صبحی صالح» تقریباً اولین کسی است که علوم قرآن را تعریف کرده است و تعریف خود را از سبک کاربرد ترکیب علوم قرآن در بیان و بنان عالمان اخذ می‌کند. 

وی تاکید کرد: من هم با تأملاتی که در این تعاریف کرده‌ام، به نظرم آمد که تعریف دکتر سالم محمد محیسن از بقیه بهتر است و با اضافاتی عرض می‌کنم که علوم قرآنی به تلقی امروز ما مجموعه بحث‌های کلی مرتبط با قرآن است که وجهی از وجوه قرآن را تبیین می‌کند یا به پرسشی از پرسش‌های درباره قرآن پاسخ می‌گوید.

به گفته وی، علوم قرآنی با این تعریف همانند دانش‌های دیگر خواهند بود که در گذر زمان ریزش و رویش دارند و قاعدتاً بعضی عناوین از حوزه بحث‌های آنها بیرون می‌روند و بعضی بحث‌ها به آن وارد می‌شوند. 

سه عرصه مطالعات قرآنی چیست؟
مهدوی راد با بیان این که حوزه مطالعات قرآنی سه عرصه دارد، گفت: یک گروه مطالعاتی، محتوای قرآن را برای ما بحث می‌کنند و شامل تفسیرها، اعم از ترتیبی و موضوعی هستند. یک سلسله دیگر از مطالعات، سؤال‌های مرتبط با قرآن را پاسخ می‌دهند یا وجهی از وجوه قرآن را تبیین می‌کنند و همین، علوم قرآنی به تلقی امروزی است و یک سلسله از بحث‌ها هم بحث‌های مقدماتی مرتبط با قرآن است که زمینه بحث و فهم را برای ما تنقیح مي‌كنند و روشني می‌بخشند. 

این استاد علوم قرآنی با بیان این که ما بحث‌های مقدماتی یا به تعبیری علوم للقرآن را تقریباً مغفول گذاشته‌ایم، عنوان کرد: برای مثال، علوم ادبی به معنای صرف و نحو و بلاغت و اشتقاق و مسئله شعر این‌ها همه در فهم قرآن اثر خیلی مهمی دارد و ما نوعاً در بحث‌های خود به این‌ها توجه نمی‌کنیم. در کل، بحث‌های زبان قرآن به معنای سنتی خیلی بیشتر از بحث‌های امروزی زبان قرآن، در قرآن نقش‌آفرین هستند. 

کتاب‌های تک‌نگارانه زیادی در علوم قرآن داریم 
مهدوي راد در بخش دیگری از سخنانش به سوابق علوم قرآنی اشاره کرد و گفت: اگر بخواهیم با تسامح سخن بگوییم دیرینه علوم قرآن به قرن اول برمی‌گردد و از آن زمان است که این مباحث آغاز می‌شود، هر چند پرسش‌ها در مورد علوم قرآن از پیامبر (ص) و همین طور از صحابه زیاد نیست. اما کتاب‌های تک نگارانه زیادی در علوم قرآن داریم به این صورت که چند موضوع را یک جا بنویسند. علما می‌گویند که قدیمی‌ترین کتاب «فنون الافنان» ابن‌جوزی است.
 
استاد دانشگاه تهران یادآور شد: اما من متوجه شدم که کتاب‌هایی که در قرن‌های اول با عنوان فضایل القرآن نوشته شده همان چیزی است که ما از آن به علوم قرآن مراد می‌کنیم و نه بحث از فضایل سوره‌ها و آیات قرآن. بنابراین ما باید کتاب‌های فضایل القرآن سده‌های اول را به عنوان منابع علوم قرآن به حساب بیاوریم. 

مهدوی‌راد درباره ویژگی های «تفسیر راغب» اظهار کرد: گفته می‌شود همه نسخه‌های این تفسیر به طور پراکنده وجود دارد، اما در حال حاضر مقدمه آن و سوره حمد و کمی از سوره‌هاي بقره، آل‌عمران، نساء و مائده را در اختیار داریم. مرحوم آقای معرفت درباره مقدمه آن می‌گفتند که وقتی شما این را می‌خوانید فکر می‌کنید که یک پهلوان در قرن 14 آن را نوشته است. بنابراین آن‌ها کار خود را کرده‌اند.

اثرگذاران امروزين
مهدوی‌ راد در بخش دیگری از سخنانش به نقش آیت‌الله معرفت در بازسازی علوم قرآن اشاره کرد و گفت: ما الان می‌توانیم در دوره معاصر مبدأ مطالعات فی القرآن و مطالعات تفسیری را «المنار» عبده و مبدأ مطالعات حول القرآن را «مناحل العرفان» فی علوم القرآن بدانیم و علوم قرآنی به معنای امروزی را با تحلیل، با تأمل، با دقت و با نقد از مناحل بگیریم و مباحث تفسیری امروزی و روشنفکرانه را از عبده بگیریم. همچنان که علامه طباطبایی هم در بستر المنار سخن می‌گوید و المنار میدانی است که رشید رضا و عبده برای علامه باز می‌کنند و علامه دیده‌بان هوشیار و رصدکننده‌ای قوی‌ است که وارد این میدان می‌شود و می‌پذیرد و رد می‌کند و نقد می‌کند. 

وی با اشاره به ادامه این جریان در جهان اهل سنت و همچنین در ایران که به پدید آمدن تفسیرهای مهم و کتابهايی در علوم قرآن منجر شد، گفت: ما در بحث‌های مقدمات قرآنی که همان علوم للقرآن باشد تقریباً صفر هستیم؛ یعنی شما حتی یک کتاب هم پیدا نمی‌کنید که به شما نشان دهد کتاب‌های ادبی، میراث ادبی، پژوهش‌های ادبی و نگرش‌های ادبی چه نقش‌آفرینی‌ در فهم قرآن می‌کنند. البته این امر در دنیای اهل سنت متفاوت است. 

آثار معاصر در حوزه علوم قرآنی تا حدی ناروشمند است
مهدوی راد، آثار معاصر در حوزه علوم قرآنی را تا حدی ناروشمند دانست و افزود: حتی مفسران ما هم در تفاسیر خود ابتدا روش را تنقیح نکرده‌اند که بر چه پایه‌ای دارند حرکت می‌کنند و بعد چه اتفاقی می‌خواهد بیفتد. 

مهدوی‌راد با بیان این که تاریخی‌نگری در کتاب‌های علوم قرآنی وجود ندارد، گفت: ما ابداً عادت نکرده‌ایم تاریخی به موضوعات نگاه کنیم. علمای ما تاریخ علم را نمی‌نوشته‌اند و چون تاریخ علم نمی‌نوشته‌اند قاعدتاً تاریخ مسائل و موضوعات علم هم روشن نمی‌شده است. آن‌ها تاریخ علما را می‌نوشته‌اند و نه تاریخ علم را. از دل تاریخ علما خیلی چیزها را می‌شود بیرون آورد اما به دلیل این که ما به گذشته‌ها و نحوه کاربردها توجهی نداریم خیلی از نکات از نظرمان دور می‌ماند.

باید به جهان عرب و روايات تفسيري توجه کنیم
مهدوی‌راد تاکید کرد: امروز باید به جهان عرب و مطالعات عربی توجه کنیم، چون واقعیت این است که اکنون در جهان عرب اتفاقات بسيار قابل توجهی در حوزه علوم قرآن افتاده و می‌افتد و ما کمی باید چشمانمان را باز کنیم و سیر آفاق و انفس کنیم. 

وی برخی از آثار تولیدشده در جهان عرب را معرفی کرد و گفت: بزرگان ما کارهای بزرگی کرده‌اند و ما در کنار این کارها باید تلاشی از خود نشان بدهیم. 

وی با بیان این‌که جایگاه روایات در سنجش با تفسیر بسیار مظلوم است، یادآور شد: ما به روایات توجه نکرده‌ایم و یکی از کوتاهی‌هایی که کرده‌ایم، این است که درباره روایات درست بحث نکرده‌ایم و رابطه روایت و جایگاه روایت را با قرآن روشن نکرده‌ایم.

به گفته این قرآن پژوه، علامه طباطبایی بزرگترین خدمت را به روایات تفسیری کرده چون برای نخستین بار روایات تفسیری ما را تئوریزه و معنادار کرد. کار بسیار بزرگتری که علامه کرد و به آن توجه نشده این است که علامه بر اساس همین متون معتقد است که ائمه (ع) قبل از این که مفسر باشند معلم‌اند. 

مهدوی‌ راد در پایان با اشاره به فراوانی کارهای اهل سنت در زمینه روایات تفسیری و کم‌کاری ما در این زمینه یادآور شد: ما از اصل وحی و نزول قرآن گرفته تا دیگر مباحث در متون روایی‌مان حرف داریم و باید همه این‌ها را مورد بحث و بررسی قرار بدهیم.