به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) نشست بررسی «رساله جهادیه» با حضور مجید غلامی‌جلیسه، پژوهشگر  نسخه‌های خطی، جمشید کیانفر، مصحح و پژوهشگر تاریخ و محسن جعفری‌مذهب، دبیر این نشست سه‌شنبه (11 شهریورماه) در اندیشگاه کتابخانه ملی ایران برگزار شد.

غلامی‌جلیسه در ابتدای این نشست به «پیشینه چاپ در ایران» اشاره کرد و گفت: پیشینه چاپ در ایران بسیار فراتر از انتشار رساله جهادیه است. چنانچه در دوره صفویه تلاش‌‌هایی برای راه‌اندازی صنعت نشر شروع شد اما اتفاقی که باید رخ می‌داد، نیفتاد و حدود 400 سال سابقه صنعت نشر را در ایران به عقب انداخت.

وی افزود: نخستین تلاش‌هایی که از پیشینه چاپ در ایران سراغ داریم، مربوط به کلیسای جلفای اصفهان است که برای اولین بار کشیش خاچاطور کیساراتسی اقدام به راه‌اندازی چاپخانه جلفا کرده و اولین کتاب را با نام «ساغموس» یا «زبور داود» به سال 1638م. چاپ می‌کند و با ممارست سعی به توسعه این چاپخانه می‌ورزد. اما وی بعدها با این تکنولوژی فرسوده نتوانست روند رو به رشدی را از این صنعت در اصفهان داشته باشد و به رغم تلاش‌های وی، نتیجه‌ای عاید او نشد و مطابق گزارش‌های دولتی که در آرشیو کلیسای واتیکان موجود است به این نکته پی می‌بریم که در دیگر کلیساهای جلفای اصفهان هم چاپخانه‌هایی بود که آنها هم تلاش‌هایی را برای این امر متقبل شدند. اما آنچه مستندات می‌گویند در این دوران کتابی با هویتی مشخص مانند رساله جهادیه به زبان فارسی منتشر نشد.

این پژوهشگر نسخ خطی در ادامه سخنانش در توضیح پیشینه صنعت چاپ ایران، گفت: به رغم این تلاش‌ها در سال 1233 قمری با تلاش‌های فراوانی که از سوی عباس میرزا انجام شد «رساله جهادیه»، نخستین کتاب فارسی در شهر تبریز چاپ و منتشر شد.

وی گفت: زمانی که ایران در گیر جنگ با روس‌‌ها بود، عباس میرزا تلاش‌های بسیاری کرد تا به هر طریق که شده این صنعت را در ایران ایجاد و گسترش دهد و بالاخره طی چندین دهه جنگ و رفت و آمدهای سیاسی و مذاکره با روس‌ها توانست نخستین دستگاه چاپ را از امپراتوری روس به تبریز بیاورد و نخستین کتابی را که با همین دستگاه چاپ و انتشار داد رساله‌ای بود که علیه روس‌ها حکم به جهاد می‌داد. این همان رساله جهادیه است که به سال 1233 ق. در ایران به همت عباس میرزا که از سوی «میرزا عیسی قائم مقام فراهانی» نوشته شده، چاپ و انتشار یافت. 

«سیاست» و «مذهب» دو عامل مهم گسترش صنعت چاپ بودند

غلامی‌جلیسه در ادامه سخنان خود به دو عامل «سیاست» و «مذهب» اشاره کرد و این دو عامل را در توسعه صنعت چاپ بسیار مهم و اساسی دانست و در توضیح آن گفت: این دو عامل در جای جای مختلف تاریخ و هر شهر و کشوری، در رشد و صنعت چاپ دخیل و موثر بوده و همانا این دو عامل در کشور ما هم صدق می‌کند؛ بدین معنا که تا سالیان سال این دولتمردان بودند که در حمایت و رشد این صنعت نقش بسزایی داشتند و باعث رشد و تعالی آن شدند و این واقعیت انکارناپذیر را نباید در توسعه چاپ و هر رسانه دیگری نادیده گرفت.

وی گفت: تاثیر عامل «مذهب» در رشد صنعت چاپ را برای نخستین بار می‌توان در سال 1377میلادی در کره که با عنوان «جیکجی» (با محتوای مذهبی) دید و بعد از آن در اروپا، هند و دیگر کشورها. چنانچه در ایران هم نخستین کتاب، با محتوای مذهبی با عنوان «زبور داود» منتشر شد. 

وی همچنین در توضیح عامل «سیاست» در رشد این صنعت گفت: زمانی که صنعت چاپ در حال انتقال از تبریز به تهران بود، دولتمردانی چون «محمدشاه» و «معتمدالدوله» در آن دخیل بودند و در شیراز هم این صنعت به پشتوانه «ظل‌السلطان» انتقال یافت.

جلیسه در ادامه سخنان خود در اهمیت بازچاپ این رساله گفت: یکی از اهداف مهم بازچاپ این رساله‌ها می‌تواند معرفی غنای فرهنگی و سابقه دیرینه ما در حوزه چاپ باشد و نکته دیگری که کتاب‌پژوهان باید به آن توجه داشته باشند این است که این آثار ارزشمند را باید با دقت‌نظر بیشتری مورد بررسی قرار داد تا بخش ناشناخته صنعت نشر ما بیشتر معرفی شود. این در حالی است که به عنوان مثال، حجم انبوهی از اسناد در کاخ گلستان به معنای حقیقی مدفون شده است و کسی به آنها دسترسی ندارد. 

درباره «نخستین بودن» رساله جهادیه شبهاتی وجود دارد

جمشید کیانفر در ادامه این نشست با بیان این نکته که «چهار مساله باعث تسریع حرکت بشر شده است»، سخنانش را آغاز کرد و در توضیح آن گفت: پیدایش «خط»، «کاغذ»، «چاپ» و «اینترنت» چهار عاملی بودند که حرکت بشر را تسریع کردند و باعث ثبت اندیشه‌ها، انتقال اطلاعات و تکثیر آن در جهان امروز شدند تا ما این داده‌ها را بتوانیم به آیندگان منتقل کنیم.

وی در ادامه به رساله جهادیه اشاره کرد و گفت: اگر چه این کتاب به عنوان نخستین کتاب چاپ زبان فارسی تلقی می‌شود اما شبهات زیادی درباره «نخستین بودن» آن وجود دارد و باید به عنوان «موجود» نه به عنوان «اولی» از آن تلقی کرد؛ هرچند که اطلاعاتی در مورد نخستین کتاب چاپ فارسی در ایران قبل از این رساله موجود نیست اما چطور می‌توان پذیرفت که قرآن که در آن دوران، کتابی بسیار مهم و ارزشمند برای ایرانیان تلقی می‌شد نسخه‌ای از آن به چاپ نرسیده باشد. پس باید پذیرفت که یا کتاب‌هایی وجود دارند که «بی‌تاریخ» هستند و یا هنوز به وجود آنها دقت کافی نشده و اهتمام لازم صوت نگرفته است؛ چنانکه بسیاری از نسخه‌های کتاب‌های قدیمی ممکن است هنوز در کتابخانه‌ها باشند اما اهل فن و کتاب هنوز به وجود آنها پی نبرده‌اند.

کیانفر درباره شبهه‌ای که در مورد رساله جهادیه به عنوان اولین کتاب چاپ فارسی از سوی میرزا عیسی به چاپ رسیده، اشاره کرد و گفت: اگر در شرح حال وی دقیق شویم می‌توان به این نکته پی برد که او در روزگاری که کتاب به چاپ رسید در خارج از کشور به سر می‌برده و هنوز به تهران بازنگشته بود و این شبهه‌ای است که باید درباره آن تحقیق بیشتری صورت بگیرد.

وی در ادامه سخنانش به نکاتی از بازچاپ آثار پیشینیان از سوی کتابخانه ملی ایران اشاره و توضیحات مبسوطی در این زمینه بیان کرد.

در پایان جلسه نیز، محمدجواد احمدی‌نیا که مقدمه‌ای با عنوان «آغازی برای طراحی حروف چاپی در ایران» در این کتاب نوشته، به وجهه هنری این کتاب پرداخت و توضیحات کوتاهی بر حروف‌چینی آن ارائه داد.