خبرگزاري كتاب ايران (ايبنا)، سعيده زادقناد: موضوع «اخلاق فتوت و آیین جوانمردی» تا به امروز، دستمایه و محور نگارش، پژوهشگران و نویسندگان متعددی بوده است. از این رویکرد اخلاقی در متن‌های صوفیانه نظیر «رساله قشیریه»، «کشف المحجوب»، «اسرارالتوحید»، «تذکرة الاولیا» و از همه بیشتر در «طبقات الصوفیه» ابوعبدالرحمن سلمی یاد شده است. محققان معاصر نیز، متأثر از جذبه‌های اخلاقی‌ـ‌اجتماعی جوانمردان و اهل فتوت، تحقیقات ارزشمندی را ارائه کرده و هرکدام این رویکرد عرفانی را از منظرها و زوایای مختلفی بررسی و ارزیابی کردهاند. به عنوان نمونه «محمدجعفر محجوب» در مقدمه «فتوت‌نامه سلطانی»، خاستگاه سیاسی‌ـ‌تاریخی بروز این جریان را با تأکید بر نقش دولت عباسی بررسی کرده و یا «عبدالحسین زرین‌کوب» در کتاب «جستجو در تصوف ایران»، ربط و نسبت فتوت و ملامت را شرح و بسط داده است. همچنین برخی نویسندگان نیز نقد و ارزیابی صوفیه و فتیان را موضوع پژوهش خود قرار داده‌اند. عده‌ای نیز به معرفی اجمالی ماهیت و آداب این جریان بسنده کردهاند.
اما در میان پژوهش‌های مختلف، جای تحقیقی مبسوط و جامع که همه ابعاد علمی این مساله را در پرتو دین، آيین اسلام، مذهب شیعه و هویت ایرانی نگریسته باشد، تا کنون خالی بوده است. این ادعایی است که از سوی دکتر محمدرضا جوادی یگانه یکی از پژوهشگران و همکاران نگارش مجموعه پنج جلدی «دانشنامه جوانمردی» مطرح مي‌شود. مجموعه «دانشنامه جوانمردی (فتوت)» در پنج جلد حاصل تلاش علی اکبر ولایتی و همکاران وی محمدرضا جوادی یگانه، محمدرضا جعفرآقایی و رضا مختاری اصفهانی است كه به‌تازگی از سوی انتشارات امیرکبیر روانه بازار شده است.
سیر تحول فتوت در تاریخ ایران
دکتر جوادی یگانه، استاد دانشگاه و پژوهشگر حوزه جامعه‌شناسی تاریخی در گفت‌وگو با خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) و در بیان انگیزه نگارش کتاب «دانشنامه جوانمردی»، ضمن اشاره به این نکته که مؤلف و طراح اصلی ایده نگارش اين کتاب، دکتر علی‌اکبر ولایتی بوده است، گفت: معمولاً کسانی که درباره فرهنگ ایرانی کار می‌کنند، خصیصه جوانمردی و فتوت را به عنوان یکی از خصایص اختصاصی و بارز ایرانی‌ها می‌دانند. به عنوان مثال، تقی‌زاده در یکی از مقالات خود، ذیل مفهوم مشخصه ملی یا (National Character)، مفهوم فتوت و جوانمردی را به عنوان حیثیت ایرانی برمی‌شمرد. به زعم خیلی از پژوهشگران نیز، واژه و مفهوم فتوت، ابداع خاص ایرانیان است که معادل «مروت» در زبان عربی قرار می گیرد.
رئیس پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، در ادامه به حضور مفهوم و آيین جوانمردی و فتوت در ایران قبل از اسلام اشاره کرد و افزود: این فرهنگ را می‌توان در ایران پیش از اسلام و در قلمرو مفاهیمی نظیر پهلوانی یافت. فتوت، پس از اسلام نیز در قالب عیاران و شاطران معنا یافت و بعدها در دوران قاجار در طبقه لوطیان، متجلی شد. هم اکنون نیز رگه‌هایی از آن را در هیات‌ها و تکایای مذهبی می‌توان جست‌وجو کرد.
جوادی یگانه، ضمن ابراز این نکته که مطالعه فرهنگ فتوت و جوانمردی چندان مورد توجه نبوده و به‌جز کارهای محمدجعفر محجوب و سعید نفیسی و مطالعاتی که به جمع‌آوری فتوت‌نامه‌ها پرداخته‌اند، تحقیقی جامع و جدی در این خصوص صورت نگرفته است، عنوان کرد: در این کتاب سعی شده است تا موضوعات مربوط به فتوت و جوانمردی در قالب پنج جلد، تدوین شود. در جلد اول این کتاب ریشه‌ها و خاستگاه‌های این مفهوم مورد مطالعه قرار گرفته است. جلد دوم هم ناظر به بررسی مفهوم فتوت در ایران پیش از اسلام و در قرآن، حدیث و سیره است. فتوت در میان لوطیان، موضوع فصل سوم این کتاب را تشکیل می‌دهد و نگاه ادبیات به مفهوم جوانمردی و ادبیات فتوت هم در فصل چهارم مورد بررسی قرار گرفته است. علاوه بر این در فصل پایانی «دانشنامه جوانمردی»، موضوع ورزش و فتوت، مد نظر پژوهشگران بوده است. همچنین در این کتاب، مقالات دست اول که از منابع معتبر تهیه شده‌اند، توسط گروهی متشکل از چهار پژوهشگر، گردآوری شده و مورد استفاده قرار گرفته است.
لوطی و درویش، دو روی سکه آرمان ایرانی
این عضو سابق کمیته تاریخ و تمدن اسلام و ایران به کارکرد و ارتباط فرهنگ جوانمردی و فتوت در ایران امروز هم اشاره کرد و گفت: در دهه 70 میلادی در ایران، تحقیقی درباره شخصیت ملی ایرانیان، توسط «کارولینا واتسون» انجام شد که نشان می‌داد، ایرانی‌ها از سیاسیون و تجار و به عبارتی از کسانی که به قدرت و ثروت متصل‌اند، چندان رضایت ندارند و در عوض، آرمان اصلی‌شان را لوطی‌ها و دراویش می‌دانند. واتسون در آن پژوهش ثابت می‌کند که لوطی و درویش دو روی یک سکه‌اند. به این ترتیب می‌توان گفت، فتوت و جوانمردی، حلقه مفقوده اخلاق اجتماعی در ایران است و آرمانی محسوب می‌شود که نزد ایرانیان دارای اهمیت است و دوست دارند تا به آن برسند.
وی همچنین ضمن تأکید بر آسیب‌شناسی جریان فتوت و جوانمردی در ایران، گفت: روند آيین جوانمردی و فتوت در ایران، با تغییراتی همراه بوده است. این آيین از زمان شاه عباس، به‌تدریج رو به ضعف نهاد و در دوره قاجار به نحوي دیگر احیا شد. فتوت عصر صفوی، به نوعی در متن جامعه قرار داشت و همه اصناف به نوبه خود دارای فتوت‌نامه بودند. اما در دوره قاجار، این موضوع به سوی گروه‌های حاشیه‌ای رفت و باباشمل‌ها، جاهل‌ها و لوطی‌های خونی از آن ظهور کردند. تجلی فتوت و جوانمردی و نمایندگی آن توسط این گروه را می‌توان به نوعی، انحطاط و یا زوال این فرهنگ دانست. از این رو جاهلان خونی یا لوطیانی که کارشان ایجاد مزاحمت و مسخره کردن مردم بود و نظایر آن را در فیلم‌های «علی حاتمی» می‌بینیم، از بخش‌های حاشیه‌ای و کم‌اهمیت فتوت و جوانمردی در ایران هستند؛ از این‌رو طبیعی است که ما در پی احیای جریانی نظیر باباشمل‌ها یا لوطی‌ها نیستیم و منظور از احیای فتوت به عنوان هدف این پژوهش، احیای جریانی است که فتوت‌نامه دارد و جوانمردی را مراعات می‌کند.
علی (ع)، آرمان اصلی فتوت و عرفان
جوادی یگانه، همچنین ریشه‌های دینی و مذهبی آيین فتوت و جوانمردی را محور ادامه سخنان خود قرار داد و گفت: فتوت به معنای جوانمردی، مفهومی کاملا ایرانی است؛ یعنی ما مفاهیم ایران پیش از اسلام را با روحیه جوانمردی ایرانی ترکیب کرده‌ایم و به یک مفهوم کاملا بومی رسیده‌ایم. نکته جالب این است که در همان نگاهی که اعتقاد دارد دو روی شخصیت ایرانی را مفهوم لوطی و درویش تشکیل می‌دهند، آرمان اصلی هر دو گروه، حضرت علی (ع) است؛ یعنی آرمان اصلی فتوت امام علی (ع) است. کما این که علی (ع) آرمان عرفان نیز هست. مبانی فتوت‌نامه‌ها نیز کاملا دینی هستند و می‌توان گفت به نوعی عرفان عامیانه محسوب می‌شوند. به این ترتیب می‌بینیم که فتوت‌نامه هر صنفی، از انبیا به پیامبر و از او به حضرت علی (ع) رسیده و سپس پخش شده است. مثلا در فتوت نامه قصاب، حضرت ابراهیم و جریان قوچ به پیامبر می‌رسد و از او به ماجرای جوانمرد قصاب در عصر علی(ع). پس می‌توان این‌گونه تعبیر کرد که فتوت‌نامه‌ها کاملا از مسیر دین عمل کردهاند ولی دینی که روزمره، کاربردی و برای مردم معمولی بیان شده است. به بیان بهتر، فتوت‌نامه‌ها آثاري دینی، اسلامی و ایرانی هستند.
مجموعه «دانشنامه جوانمردي (فتوت)» در پنج جلد با عناوين «ریشه‌ها و خاستگاه‌ها»، «فتوت و عیاری»، «لوطی‌گری»، «ادبیات فتوت و فتوت در ادبیات»، و «فتوت در ورزش» مردادماه امسال رونمايي شد.
اما در میان پژوهش‌های مختلف، جای تحقیقی مبسوط و جامع که همه ابعاد علمی این مساله را در پرتو دین، آيین اسلام، مذهب شیعه و هویت ایرانی نگریسته باشد، تا کنون خالی بوده است. این ادعایی است که از سوی دکتر محمدرضا جوادی یگانه یکی از پژوهشگران و همکاران نگارش مجموعه پنج جلدی «دانشنامه جوانمردی» مطرح مي‌شود. مجموعه «دانشنامه جوانمردی (فتوت)» در پنج جلد حاصل تلاش علی اکبر ولایتی و همکاران وی محمدرضا جوادی یگانه، محمدرضا جعفرآقایی و رضا مختاری اصفهانی است كه به‌تازگی از سوی انتشارات امیرکبیر روانه بازار شده است.
سیر تحول فتوت در تاریخ ایران
دکتر جوادی یگانه، استاد دانشگاه و پژوهشگر حوزه جامعه‌شناسی تاریخی در گفت‌وگو با خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) و در بیان انگیزه نگارش کتاب «دانشنامه جوانمردی»، ضمن اشاره به این نکته که مؤلف و طراح اصلی ایده نگارش اين کتاب، دکتر علی‌اکبر ولایتی بوده است، گفت: معمولاً کسانی که درباره فرهنگ ایرانی کار می‌کنند، خصیصه جوانمردی و فتوت را به عنوان یکی از خصایص اختصاصی و بارز ایرانی‌ها می‌دانند. به عنوان مثال، تقی‌زاده در یکی از مقالات خود، ذیل مفهوم مشخصه ملی یا (National Character)، مفهوم فتوت و جوانمردی را به عنوان حیثیت ایرانی برمی‌شمرد. به زعم خیلی از پژوهشگران نیز، واژه و مفهوم فتوت، ابداع خاص ایرانیان است که معادل «مروت» در زبان عربی قرار می گیرد.
رئیس پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، در ادامه به حضور مفهوم و آيین جوانمردی و فتوت در ایران قبل از اسلام اشاره کرد و افزود: این فرهنگ را می‌توان در ایران پیش از اسلام و در قلمرو مفاهیمی نظیر پهلوانی یافت. فتوت، پس از اسلام نیز در قالب عیاران و شاطران معنا یافت و بعدها در دوران قاجار در طبقه لوطیان، متجلی شد. هم اکنون نیز رگه‌هایی از آن را در هیات‌ها و تکایای مذهبی می‌توان جست‌وجو کرد.
جوادی یگانه، ضمن ابراز این نکته که مطالعه فرهنگ فتوت و جوانمردی چندان مورد توجه نبوده و به‌جز کارهای محمدجعفر محجوب و سعید نفیسی و مطالعاتی که به جمع‌آوری فتوت‌نامه‌ها پرداخته‌اند، تحقیقی جامع و جدی در این خصوص صورت نگرفته است، عنوان کرد: در این کتاب سعی شده است تا موضوعات مربوط به فتوت و جوانمردی در قالب پنج جلد، تدوین شود. در جلد اول این کتاب ریشه‌ها و خاستگاه‌های این مفهوم مورد مطالعه قرار گرفته است. جلد دوم هم ناظر به بررسی مفهوم فتوت در ایران پیش از اسلام و در قرآن، حدیث و سیره است. فتوت در میان لوطیان، موضوع فصل سوم این کتاب را تشکیل می‌دهد و نگاه ادبیات به مفهوم جوانمردی و ادبیات فتوت هم در فصل چهارم مورد بررسی قرار گرفته است. علاوه بر این در فصل پایانی «دانشنامه جوانمردی»، موضوع ورزش و فتوت، مد نظر پژوهشگران بوده است. همچنین در این کتاب، مقالات دست اول که از منابع معتبر تهیه شده‌اند، توسط گروهی متشکل از چهار پژوهشگر، گردآوری شده و مورد استفاده قرار گرفته است.
لوطی و درویش، دو روی سکه آرمان ایرانی
این عضو سابق کمیته تاریخ و تمدن اسلام و ایران به کارکرد و ارتباط فرهنگ جوانمردی و فتوت در ایران امروز هم اشاره کرد و گفت: در دهه 70 میلادی در ایران، تحقیقی درباره شخصیت ملی ایرانیان، توسط «کارولینا واتسون» انجام شد که نشان می‌داد، ایرانی‌ها از سیاسیون و تجار و به عبارتی از کسانی که به قدرت و ثروت متصل‌اند، چندان رضایت ندارند و در عوض، آرمان اصلی‌شان را لوطی‌ها و دراویش می‌دانند. واتسون در آن پژوهش ثابت می‌کند که لوطی و درویش دو روی یک سکه‌اند. به این ترتیب می‌توان گفت، فتوت و جوانمردی، حلقه مفقوده اخلاق اجتماعی در ایران است و آرمانی محسوب می‌شود که نزد ایرانیان دارای اهمیت است و دوست دارند تا به آن برسند.
وی همچنین ضمن تأکید بر آسیب‌شناسی جریان فتوت و جوانمردی در ایران، گفت: روند آيین جوانمردی و فتوت در ایران، با تغییراتی همراه بوده است. این آيین از زمان شاه عباس، به‌تدریج رو به ضعف نهاد و در دوره قاجار به نحوي دیگر احیا شد. فتوت عصر صفوی، به نوعی در متن جامعه قرار داشت و همه اصناف به نوبه خود دارای فتوت‌نامه بودند. اما در دوره قاجار، این موضوع به سوی گروه‌های حاشیه‌ای رفت و باباشمل‌ها، جاهل‌ها و لوطی‌های خونی از آن ظهور کردند. تجلی فتوت و جوانمردی و نمایندگی آن توسط این گروه را می‌توان به نوعی، انحطاط و یا زوال این فرهنگ دانست. از این رو جاهلان خونی یا لوطیانی که کارشان ایجاد مزاحمت و مسخره کردن مردم بود و نظایر آن را در فیلم‌های «علی حاتمی» می‌بینیم، از بخش‌های حاشیه‌ای و کم‌اهمیت فتوت و جوانمردی در ایران هستند؛ از این‌رو طبیعی است که ما در پی احیای جریانی نظیر باباشمل‌ها یا لوطی‌ها نیستیم و منظور از احیای فتوت به عنوان هدف این پژوهش، احیای جریانی است که فتوت‌نامه دارد و جوانمردی را مراعات می‌کند.
علی (ع)، آرمان اصلی فتوت و عرفان
جوادی یگانه، همچنین ریشه‌های دینی و مذهبی آيین فتوت و جوانمردی را محور ادامه سخنان خود قرار داد و گفت: فتوت به معنای جوانمردی، مفهومی کاملا ایرانی است؛ یعنی ما مفاهیم ایران پیش از اسلام را با روحیه جوانمردی ایرانی ترکیب کرده‌ایم و به یک مفهوم کاملا بومی رسیده‌ایم. نکته جالب این است که در همان نگاهی که اعتقاد دارد دو روی شخصیت ایرانی را مفهوم لوطی و درویش تشکیل می‌دهند، آرمان اصلی هر دو گروه، حضرت علی (ع) است؛ یعنی آرمان اصلی فتوت امام علی (ع) است. کما این که علی (ع) آرمان عرفان نیز هست. مبانی فتوت‌نامه‌ها نیز کاملا دینی هستند و می‌توان گفت به نوعی عرفان عامیانه محسوب می‌شوند. به این ترتیب می‌بینیم که فتوت‌نامه هر صنفی، از انبیا به پیامبر و از او به حضرت علی (ع) رسیده و سپس پخش شده است. مثلا در فتوت نامه قصاب، حضرت ابراهیم و جریان قوچ به پیامبر می‌رسد و از او به ماجرای جوانمرد قصاب در عصر علی(ع). پس می‌توان این‌گونه تعبیر کرد که فتوت‌نامه‌ها کاملا از مسیر دین عمل کردهاند ولی دینی که روزمره، کاربردی و برای مردم معمولی بیان شده است. به بیان بهتر، فتوت‌نامه‌ها آثاري دینی، اسلامی و ایرانی هستند.
مجموعه «دانشنامه جوانمردي (فتوت)» در پنج جلد با عناوين «ریشه‌ها و خاستگاه‌ها»، «فتوت و عیاری»، «لوطی‌گری»، «ادبیات فتوت و فتوت در ادبیات»، و «فتوت در ورزش» مردادماه امسال رونمايي شد.
نظر شما