به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) تاریخ ایران و اسلام، از مورخان و مؤلفان مسلمانی که هر یک به گوشه‌ای از معارف اسلامی نظر افکنده‌اند، آکنده‌ است. اما در این میان،‌ حضور نواندیشان دینی و به عبارتی بهتر افرادی که با تعمق و تدبر در اسلام غور کرده‌اند و پذیرای هر آنچه تحت لوای سنت به آنها رسیده، نبوده‌اند،‌ نقطه درخشان کارنامه مولفان اسلامی است. محمد ابراهیم آیتی نیز از جمله این گروه از نواندیشان است که سنت تدبر وی در تاریخ اسلام و زدودن تفکر مسلمانان از خرافه و بدفهمی، ویژگی برجسته آثار اوست.

آنچه در این گزارش کوتاه خواهید خواند، نگاهی به زندگی علمی و اجتماعی «محمدابراهیم آیتی» در کنار معرفی فهرستی از آثار تالیفي و ترجمه‌ای اوست که به بهانه سالروز درگذشتش،‌ تقدیم مخاطبان می‌شود.

حیات یک آیت
«محمدابراهیم آیتی» در سال 1294 ه.ش در قریه گازار از توابع بیرجند در خانواده‌ای روحانی و شیعه متولد شد. پدرش شیخ محمد قائنی، پیشنماز روستای گازار بود كه در کسوت روحانیت به امور شرعی مردم رسیدگی می‌كرد.

آیتی در هفت‌سالگی برای فراگیری قرآن مجید و خواندن كتابهای فارسی، مذهبی و اخلاقی از قبیل «عین الحیات»، «جلاء العیون» و «حلیة المتقین»، نزد «آخوند ملا عبدالله گازاری» رفت. سیزده‌ساله بود که برای ادامه تحصیل عازم شهر بیرجند شد و مدت پنج سال در مدرسه معصومیه به تحصیل فقه، منطق، صرف و نحو، اصول، حساب و هیأت پرداخت. در هجده‌سالگی برای ادامه تحصیل به مشهد رفت و در مدرسه باقریه ساكن شد و از محضر استادانی چون «شیخ هاشم قزوینی»، «آقا شیخ مجتبی قزوینی»، «آیت‌الله میرزا حسین فقیه سبزواری»، «آیت‌الله ادیب نیشابوری» و «مرحوم حاج شیخ حسن پایین خیابانی» بهره گرفت.

او پس از فراگیری دروس حوزوي به دانشگاه راه یافت و در كنار تدریس به تحصیل نیز پرداخت. در سال 1334 ه.ش در دانشكده علوم معقول و منقول مشغول به تدریس درسهای تاریخ اسلام، تاریخ تمدن اسلام، فقه، فقه الحدیث مشغول شد و ضمن تدریس، به اخذ درجه دکتری نیز نايل آمد. وی علاوه بر علوم اسلامی و ادبیات عرب به زبان انگلیسی نیز احاطه كامل داشت و از این راه با اندیشه‌های غربی و متون و روش تحقیق آنان آشنا شد.

شهید مطهری در تعریف از دانش او می‌گوید: «آقای آیتی یك مورّخی است نسبت به تاریخ صدر اسلام. من به جرأت می‌توانم بگویم در همه تهران و شاید در همه كشور كسی نداریم كه به تاریخ صدساله اول اسلام مثل آقای آیتی احاطه داشته باشد. كسی مثل او نیست كه به جزئیات این قسمت از تاریخ احاطه و اطلاع داشته باشد. این مرد بر تمام متون تاریخی این قسمت مسلط است و جزئیاتش را می‌داند. اگر مثلا از جنگ بدر بپرسید، یك یك آدمهایش را می‌شناسد. حتی گاهی می‌گوید پدرش كیست، مادرش كیست، خویش و تبارش كیستند. حرفی كه این مرد بگوید سند است... ایشان آخرین اثری كه تألیف كرده‌اند و دانشگاه چاپ كرده است كتابی است در تاریخ اندلس. كتاب بسیار خوبی است و درباره حادثه اسلامی بزرگی است كه ما مسلمانان و بالاخص ایرانیها در موضوع این حادثه خیلی تقصیر كرده‌ایم. این تاریخ را بگیرید و بخوانید.»

از امتیازات بسیار ارزنده حیات علمی مرحوم آیتی این است كه او هرگز خود را در علوم متداول حوزه‌ها و مجامع علمی محدود نساخت. او در تاریخ دوره اسلامی و تاریخ پیامبر و اهل بیت نیز تلاش فراوان كرد و یكی از متخصصان این رشته شد. از مطالعه تألیفات وی نیز این نكته آشكار است.

از دیگر خصوصیات آیتی، تحقیق‌های نو و بدیع است. او در تاریخ به بررسی و كاوشي ارزنده پرداخت و نكات ابهام و نقاط كور را شناسایی كرد و به بحث و بررسی در آن مبادرت ورزید. این خصلت او در كتاب «بررسی تاریخ عاشورا» به‌خوبی ظهور كرده است. او در این موضوع مطیع و دنباله‌رو هیچ كس نیست و آزادانه و زیبا بر اساس مبانی اصیل و اساسی قرآن و عترت و با عقل سلیم و ذهن جوینده خویش به میدان آمده و به راستی به نقد و احیاگری در جریان عاشورا دست زده است. ترجمه‌های او نیز از كارهای اصیل و بدیع به حساب می‌آید كه از آن جمله می‌توان به ترجمه «البلدان» و «تاریخ یعقوبی» اشاره کرد.

او همچنین در پرداختن به برخی مسائل اسلامی و پیراستن نقص‌ها و خرافه‌ها، متون اصیل و استواری را عرضه كرد كه از آن جمله «بررسی تاریخ عاشورا» و نیز «سیمای امیرالمؤمنین از مسجد الحرام تا مسجد كوفه» از آن دست‌اند. كتاب «سرمایه سخن» هم نام اثر دیگری از اوست که برای واعظان و اهل منبر نوشته شده تا در مناسبت‌های گوناگون، مطالب صحیح را در دسترس افراد قرار دهند و با تكیه بر متون مطمئن، معارف دین را طرح كنند.

سرانجام در شرایطی که جامعه دینی و تاریخی اسلام و ایران به وجودش نیاز داشت، در 17 مهر 1343 بر اثر يك سانحه رانندگی، آفتاب عمر این اندیشمند و پژوهشگر ایرانی ـ اسلامی غروب کرد.

سرمایه‌های سخن آیتی
• آن‍دل‍س‌، ی‍ا، ت‍اری‍خ‌ ح‍ک‍وم‍ت‌ م‍س‍ل‍م‍ی‍ن‌ در اروپ‍ا
م‍ح‍م‍داب‍راه‍ی‍م‌ آی‍ت‍ی‌، دان‍ش‍گ‍اه‌ ت‍ه‍ران‌، م‍وس‍س‍ه‌ ان‍ت‍ش‍ارات‌ و چ‍اپ‌، 360 صفحه، چاپ اول 1340.

• گفتار عاشورا
محمدابراهیم آیتی، محمد بهشتی، محمود طالقانی، مرتضی مطهری، شرکت سهامی انتشار، 142 صفحه، چاپ اول 1341.
  • ت‍اری‍خ‌ پ‍ی‍ام‍ب‍ر اس‍لام‌
محمد‌اب‍راه‍ی‍م‌ آی‍ت‍ی، ت‍ج‍دی‍دن‍ظر و اض‍اف‍ات‌ و ک‍وش‍ش‌ اب‍وال‍ق‍اس‍م‌ گ‍رج‍ی‌، دان‍ش‍گ‍اه‌ ت‍ه‍ران‌، م‍وس‍س‍ه‌ ان‍ت‍ش‍ارات‌ و چ‍اپ‌، 889 صفحه، چاپ اول 1369.

• البلدان
احمد بن ‌اسحاق يعقوبي، مترجم: محمدابراهيم آيتي، شركت انتشارات علمي و فرهنگي، 174 صفحه، وزيري (شوميز)، چاپ چهارم سال 1381، 1500 نسخه، 7000 ريال.

• بررسي تاريخ عاشورا
محمدابراهيم آيتي، به ‌اهتمام مهدي انصاري، امام‌عصرعج، 340 صفحه، رقعي (سلفون)، چاپ اول سال 1381، 3000 نسخه، 16500 ريال.

• مقولات و آراء مربوط به آن
محمدابراهيم آيتي، دانشگاه تهران، موسسه انتشارات و چاپ، 320 صفحه، وزيري (شوميز)، چاپ سوم سال 1382، 1000 نسخه، 19500 ريال.

• تاريخ يعقوبي
احمد بن ‌اسحاق يعقوبي، مترجم: محمدابراهيم آيتي، شركت انتشارات علمي و فرهنگي، در دو جلد، وزيري (گالينگور)، چاپ نهم سال 1383، 2000 نسخه، 70000 ريال.

• ز كجا تا كجا: سيماي علي (ع) از كعبه تا كوفه
محمدابراهيم آيتي، فجر قرآن، 96 صفحه، رقعي (شوميز)، چاپ اول سال 1385، 3000 نسخه، 7500 ريال.

• تاريخ پيامبر اسلام
محمدابراهيم آيتي، زيرنظر: ابوالقاسم گرجي، دانشگاه تهران، موسسه انتشارات و چاپ، 766 صفحه، وزيري (گالينگور)، چاپ هفتم سال 1385، 2000 نسخه، 60000 ريال.

• سرمايه سخن
سيد محمدباقر سبزواري، محمدابراهيم آيتي، به‌اهتمام: فاطمه بيات، دارالفكر، 638 صفحه، جلد 1، وزيري (شوميز)، چاپ اول سال 1385، 1500 نسخه، 47500 ريال.

• تاريخ پيامبر اسلام محمد (ص)
محمدابراهيم آيتي، دارالفكر، 696 صفحه، وزيري (سلفون)، چاپ اول سال 1386، 4000 نسخه، 68500 ريال.

• تاريخ سياسي پيامبر اعظم (ص)
محمدابراهيم آيتي، به‌اهتمام: مهدي انصاري ‌قمي، مؤسسه علمي پژوهشي آيت‌الله شهيد اخوان انصاري قمي (ره)، 568 صفحه، وزيري (سلفون)، چاپ اول سال 1386، 3000 نسخه، 45000 ريال.

• سرمايه سخن
محمدابراهيم آيتي، دارالعلم، در سه جلد، وزيري (سلفون)، چاپ اول سال 1387، 3000 نسخه، 37500 ريال.

• آيينه اسلام
طه‌ حسين، مترجم: محمدابراهيم آيتي، انديشه مولانا، 320 صفحه، وزيري (شوميز)، چاپ اول سال 1388، 2000 نسخه، 38500 ريال.

• بررسي تاريخ: از مدينه تا كربلا
محمدابراهيم آيتي، به‌اهتمام: مهدي انصاري، مرتضي، 416 صفحه، رقعي (سلفون)، چاپ چهارم سال 1389، 1500 نسخه، 70000 ريال.

• تفسير شريف لاهيجي: از سوره حمد تا سوره انعام
محمد بن‌ علي اشكوري، مصحح: جلال‌الدين محدث‌الارموي، مصحح: محمدابراهيم آيتي، علمي، در 4 جلد، وزيري (گالينگور)، چاپ اول سال 1390، 1000 نسخه.

• تفسير شريف لاهيجي: از سوره فصلت تا سوره ناس
محمدبن‌علي اشكوري، مصحح: جلال‌الدين محدث‌الارموي، مصحح: محمدابراهيم آيتي، علمي، در 4 جلد، وزيري (گالينگور)، چاپ اول سال 1390، 1000 نسخه.

• بررسي تاريخ نهضت حسيني
محمدابراهيم آيتي، مصحح: سيد عبدالله حسيني، دارالعرفان، 768 صفحه، وزيري (شوميز)، چاپ اول سال 1391، 2000 نسخه، 230000 ريال.