خبرگزاري كتاب ايران (ايبنا) ـ سیّد علی‌محمّد رفیعی: 4 آبان 1393ششمين سالگرد درگذشت یکی از چهره‌های اثرگذار در فرهنگ ایران معاصر ــ دکتر طاهره صفّارزاده، شاعر، مترجم، نویسنده، نظریه‌پرداز، مبارز و عارف ایرانی ــ است که همه یا گاه برخی از جنبه‌های شخصیت و فعالیت‌های علمی، ادبی، دینی، معنوی و اجتماعی او برای بسیاری از ایرانیان ــ حتی در میان اهل فرهنگ ــ کم یا بیش، ناشناخته است.
این مقاله كه به‌جز اطلاعات مربوط به درگذشت دكتر صفارزاده، در زمان حيات او و با بازخواني او فراهم آمده است، حاوي دقيق‌ترين و مستندترين اطلاعات درباره زندگي علمي و فرهنگي و كتابشناسي اوست و مي‌تواند مأخذ و مرجع برداشت‌هاي ديگر و روزآمدسازي‌هاي بعدي قرار گيرد و اغلاط اطلاعات مربوط به او را اصلاح كند. از همين مقاله به صورت تفصيل يا تلخيص در برخي مقاله‌ها يا مقدمه برخي كتاب‌هاي خود كه با نظر صفارزاده يا پس از درگذشت او نوشته شده است، بهره گرفته‌ام.
این مقاله كه به‌جز اطلاعات مربوط به درگذشت دكتر صفارزاده، در زمان حيات او و با بازخواني او فراهم آمده است، حاوي دقيق‌ترين و مستندترين اطلاعات درباره زندگي علمي و فرهنگي و كتابشناسي اوست و مي‌تواند مأخذ و مرجع برداشت‌هاي ديگر و روزآمدسازي‌هاي بعدي قرار گيرد و اغلاط اطلاعات مربوط به او را اصلاح كند. از همين مقاله به صورت تفصيل يا تلخيص در برخي مقاله‌ها يا مقدمه برخي كتاب‌هاي خود كه با نظر صفارزاده يا پس از درگذشت او نوشته شده است، بهره گرفته‌ام.
نگاهي كوتاه به زندگي علمي و فرهنگي و كتابشناسي آثار دكتر طاهره صفارزاده
دکتر طاهره صفّارزاده، شاعر، نويسنده، نظریه‌پرداز، محقق، مترجم و استاد دانشگاه، روز 27 آبان 1315 در خانواده‌اي متوسط با پيشينه‌اي از مردان و زنانی تلاشگر، عارف، مردمگرا و ستم‌ستیز در سيرجان به دنیا آمد. پدر و مادرش را در پنجسالگی از دست داد و تحت تکفل مادر بزرگ خود قرار گرفت که چشم‌پزشک و شاعر بود و در کرمان می‌زیست. خواهر بزرگترش نیز به اشاره مادربزرگ برای سرپرستی طاهره و رسیدگی به او ترک تحصیل کرد. او همواره طاهره را فرزند اول خود می‌دانست. طاهره در 6سالگي تجويد، قرائت و حفظ قرآن را در مكتب محل آموخت. تحصيلات ابتدايي و متوسطه را در كرمان گذراند. نخستین شعرش را (به نام «بینوا و زمستان») در 13سالگي سرود كه نقش روزنامه ديواري مدرسه شد. اولين جايزه همان شعر را كه يك جلد ديوان جامي بود، به پيشنهاد دکتر باستاني پاريزي از دبيران آن زمان دبيرستان بهمنيار، از رئيس آموزش و پرورش استان دريافت كرد. نزد مردم ايران شهرت طاهره صفّارزاده با شعر «كودك قرن» پديد آمد که در نخستین کتاب شعر او به چاپ رسیده و توصیفی از وضعیت فرزند یک مادر اشرافی و ترسیمی از انحطاط فرهنگ غربگرایانه بود.
سال ششم دبیرستان را با رتبه نخست به پایان رساند و در امتحان ورودي دانشگاه در رشته‌هاي حقوق، زبان و ادبيات فارسي، و زبان و ادبيات انگليسي قبول شد. چون ترديد در انتخاب داشت خانواده او به استخاره رجوع كردند و در نتيجه در رشته زبان و ادبيات انگليسي دانشگاه شیراز ليسانس گرفت. در این دوران بود که متوجه کاربردی نبودن واحدهای این رشته برای حال و آینده دانشجویان ایرانی شد.
در پی جدایی از سه سال زندگی با همسری معتاد و غیر قابل تحمل، به همراه فرزندش به تهران مهاجرت کرد. مدتي برای گذران زندگی به کار در یک شرکت بیمه، تدریس زبان انگلیسی و نوشتن داستان برای مطبوعات پرداخت. همزمان با مسئولیت صفحه شعر یکی از مجلات، به عنوان مترجم متون فني در شركت نفت استخدام شد اما به دنبال يك سخنراني در اردوي تابستاني فرزندان كارگران شركت نفت علیه تبعیض موجود و عوامل ستمی که مایه فقر و محرومیت کارگران و فرزندان آنها بود، مجبور شد كار خود را ترك کند.
شاعری جهانی
طاهره صفّارزاده مدتی پس از درگذشت فرزندش براي ادامه تحصيل به انگلستان و سپس به آمريكا رفت. در دانشگاه آيووا، هم در گروه نويسندگان بين‌المللي پذيرفته شد و هم به كسب مدرک MFA نایل آمد. MFA (مخفف Master of Fine Arts به معنی: استاد هنرهای زیبا) درجه‌ای مستقل از PhD است كه به نويسندگان و هنرمنداني دارای لیسانس در یک رشته هنری یا ادبی که داوطلب تدريس در دانشگاه باشند اعطا مي‌شود. آنها باید قبل از ورود به این دوره تحصیلی، از عهده امتحانی جامع ــ که حتی برای دانشجویان آمریکایی دشوار است ــ برآیند. در این دوره، شاعران و نويسندگان به جاي یادگیری محفوظات، به آموختن نقد ادبی به صورت نظري و عملي و اجرای پروژه‌هاي ادبي و هنری متنوع شامل مطالعات وسيع درباره آثار نويسندگان، شاعران و هنرمندان مي‌پردازند. همچنین باید یک رشته دیگر را به عنوان هنر دوم برگزینند. دوره آن يك سال بيش از فوق ليسانس است و استخدام دارنده اين مدرك برای تدریس نظری و عملی در دانشگاه‌هاي آمريكا با پايه دكتري صورت مي‌گيرد. طاهره صفّارزاده، ضمن گذراندن دروس دیگر، براي درس‌های اصلي «شعر امروز جهان»، موضوع‌های «نقد ادبي»، «نقد عملی ترجمه» و «سینمای مستند» را انتخاب کرد. سینما را نیز به عنوان هنر دوم برگزید و دو فیلم کوتاه ساخت.
در این دوران طاهره صفّارزاده در پی دست یافتن به زبان خاص شعری، و در نتیجه مطالعاتی مستمر، به تعاریف و نظریات جدیدی در زمینه هنر و به‌ویژه شعر توفیق یافت. نخستین نمونه این قبیل شعرهایش او را به شهرت، اعتبار و احترامی قابل توجه در میان شاعران و نویسندگان کشورهای مختلف جهان رساند و ارتباط‌های ادبی متقابلی را میان او و شاعران و هنرمندان دیگر کشورها پدید آورد. کتاب The Red Umbrella (چتر سرخ) نام مجموعه‌ای کوچک از شعرهای انگلیسی طاهره صفّارزاده است که در سال 1968 میلادی از سوی دانشگاه آيووا به چاپ رسیده است. بسیاری از شعرهای این کتاب به زبانهای گوناگون شرقی و غربی ترجمه شده‌اند.
هم‌اینک شعرهای انگلیسی طاهره صفّارزاده در برخی از کشورها به عنوان واحدهای درسی تدریس می‌شوند. اصل شعرهای انگلیسی یا ترجمه فارسی شعرهای او به زبانهای گوناگون، مایه انگیزش برخی موسیقیدانان برای خلق آثاری بر اساس آنها بوده است. از جمله یوآخیم ف. و. اشنایدر (Joachim F. W. Schneider) موسیقیدان آلمانی بر روی ترجمه آلمانی خانم آنماری شیمل ــ خاور‌شناس و پژوهشگر معروف فرهنگ اسلامی ــ از چند شعر طاهره صفّارزاده موسیقی نهاده و دیوید فدرولف (David Federolph) موسیقیدان آمریکایی برای چند شعر کتاب The Red Umbrella موسیقی ساخته است.
علمی‌سازی ترجمه
در بازگشت به ايران اگرچه به دلیل روشنگری‌های سياسي در ایران و خارج، مشكلاتي براي استخدام دکتر طاهره صفّارزاده وجود داشت اما چون در كارنامه‌اش از 48 واحد درسي 8 واحد ترجمه ثبت شده بود و كمبود و نبود استاد ترجمه براي رشته‌هاي زبان خارجي باعث گله‌مندي گروه‌هاي زبان بود، در سال 1349 مقامات آن زمان با استخدام او در دانشگاه ملی (شهید بهشتی) موافقت کردند.
دکتر طاهره صفّارزاده پايه‌گذار آموزش ترجمه به عنوان یک علم و برگزارکننده نخستین کارگاه «نقد عملي ترجمه» در دانشگاه‌هاي ايران محسوب مي‌شود. اگرچه سابقه برگردان آثار ادبي و مذهبي به 200 سال قبل از ميلاد مسيح مي‌رسد اما تا اوايل سال‌هاي 1960 میلادی، ترجمه، حرفه‌اي ذوقي و غير آكادميك به شمار مي‌رفت و تدريس آن به برنامه‌هاي آموزشي دانشگاه‌هاي مغرب‌زمين راه نيافته بود. دانشگاه آيووا بنا به درخواست شاعران و نويسندگان «كارگاه نويسندگي»، نخستين مركزي بود كه به گنجاندن اين درس در برنامه آموزشي رشته‌هاي زبان و ادبيات اقدام ورزيد. صفّارزاده حدود سه سال بعد در كنار نويسندگان دانشجو به بهره‌مندي‌هايي از اين آموزش جديد دست يافت. در كلاس به سبب تنوع زبان‌هاي خارجي در بين شركت‌كنندگان، بررسي متون ترجمه‌شده، تنها در سطح صحّت وبلاغت زبان انگليسي، فارغ از مقايسه با متن اصلي از سوي استاد انگليسي‌زبان انجام مي‌شد كه در عين حال امري اجتناب‌ناپذير بود. اما صفّارزاده با هدف علمی‌سازی وسامانبخشی ترجمه در ایران، با موافقت استادش به جای شرکت در کلاس، به منظور تدوین یک روش جامع و کاربردی، با مراجعه به کتابخانه‌ها و کتابفروشی‌ها به مطالعه، یادداشت‌برداری و گردآوری نوشته‌ها، سخنرانی‌ها و عقاید صاحبنظران درباره روش ترجمه پرداخت و متد مورد نظر را یافت. بر این اساس از ابتدای تدريس خود در ايران روشي مبني بر شناخت و تطابق مفهومي، دستوري و ساختاري دو زبان مبدأ و مقصد ابداع كرد و اين شيوه پيشنهادي در درسي كه سابقه تدريس قانونمند نداشت نزد بسياري از همكاران وی الگو قرار گرفت. پس از پیروزی انقلاب اسلامي تعيين كتاب «اصول و مباني ترجمه» اثر وی به عنوان كتاب درسي، در شناخت نظريه‌ها و نقد عملي ترجمه به‌ويژه براي دانشجويان رشته ترجمه مفيد افتاد. این کتاب در کارگاه‌های ترجمه مورد استفاده قرار گرفت و نقشی مؤثر در صحنه ترجمه ایران ایفا کرد. چند سال بعد بود که کتابی در این علم در انگلستان منتشر شد.
شعر طنين، طنين شعر
طاهره صفّارزاده در زمينه شعر و شاعري به دليل مطالعات و تحقيقات ادبي در زمینه شعر امروز، به معرفي زبان و سبك جديدي از شعر توفيق يافت که عنوان «شعر طنين» بر آن نهاد؛ زمزمه‌ای روشنفکرانه كه بی دغدغه وزن، با استعاره‌ای روشن، حرکتی در ذهن خواننده بیاغازد.
از آنجا که نمونه‌های این قبیل شعرهای طاهره صفّارزاده با توجه به مضامین و درونمایه‌های خود از گونه شعر مقاومت دینی و طنز سياسي به شمار می‌‌آمد و حكومت‌پسند نبود، شعر طنين در آغاز بسيار بحث‌انگيز شد. سرانجام در سال 1355 به اتهام نوشتن شعر مقاومت ديني و امضا نکردن برگه عضویت اجباری در حزب رستاخیز از دانشگاه اخراج شد.
درونِ مذهبي صفّارزاده در ايام خانه‌نشینی و مشاهده پاره‌اي خيانت‌هاي سياسي و اجتماعي، بيش از پيش متوجه حمايت خداوند شد و تحوّلي شديد در وی پديد آمد آن گونه كه در زمان خانه‌نشيني، تمام وقت خود را وقف خواندن تفاسير و مطالعات قرآني كرد. كتاب «سَفَر پنجم» او كه دربرگيرنده اشعار مقاومت با مضامين ديني است در سال 1356 تنها در دو ماه به سه چاپ با شمارگان سي هزار رسيد.
زیربنای حوزه هنری و مسئولیت‌های تازه
طاهره صفّارزاده با آگاهی از خلأ فرهنگی نهضت اسلامي، در آغاز نهضت به كمك نويسندگان سرشناس و متعهد مسلمان اقدام به تأسيس مركزي به نام «كانون فرهنگي نهضت اسلامي» كرد. در مدت مسئوليت او قبل از پیروزی انقلاب اسلامی حدود 300 هنرجو در رشته‌هاي سينما، عكاسي، تئاتر، نقاشي، گرافيك، شعر و داستان، به همت استادانی که توقع حق‌التدریس نداشتند، در آن مركز پرورش يافتند كه اندکی بعد از چهره‌ها و مسئولان فرهنگي و هنري انقلاب اسلامی شدند. كانون فرهنگي نهضت اسلامي پس از آن که صفّارزاده آن را به جوان‌ها واگذار کرد، به «حوزه اندیشه و هنر اسلامی» و بعدها به «حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی» تغییر نام داد.
وی در سال 1358 با دکتر عبدالوهاب نورانی وصال، ادیب، شاعر، نویسنده و استاد دانشگاه ازدواج کرد و این زندگی مشترک تا زمان درگذشت آن استاد (دیماه 1373) ادامه داشت.
دکتر طاهره صفّارزاده پس از پیروزی انقلاب اسلامی از سوي همكاران خود در دانشگاه شهيد بهشتي به عنوان رئيس دانشگاه و نيز رئيس دانشكده ادبيات انتخاب شد. همزمان با سرپرستي دانشكده ادبيات «طرح بازآموزي دبيران» را به اجرا درآورد که از طرح‌های ضروری برای برطرف ساختن نقاط ضعف آموزش‌های پیش از دانشگاه است.
طرح زبان تخصصي دانشگاه‌ها
در سال 1359 برخی گروه‌ها با تدریس زبانهای خارجی در ایران مخالفت کردند. اما پیرو مقالات انتقادي دکتر طاهره صفّارزاده درباره ضرورت آموزش زبان‌هاي خارجي در رشته‌های علمی، از سوي ستاد انقلاب فرهنگي براي مسئوليت برنامه‌ريزي زبان‌هاي خارجي از وی دعوت به عمل آمد. در اين مسئوليت با همكاري استادان باتجربه تغييرات مفيدي در برنامه‌ها پديد آورد و پيرو طرحي كه از سوی او تقديم ستاد انقلاب فرهنگي شد و به تصويب رسيد براي نخستین بار براي تمامی رشته‌هاي علمي دانشگاه‌ها كتاب‌های زبان تخصصی به زبان‌هاي انگليسي، فرانسه، آلماني و روسي در سطوح مختلف تأليف شد. اين فعالیت ارزشمند، در آموزش علوم و فنون، پژوهشهاي علمي و ارتباط متقابل با جهان خارج به منظور استقلال علمی و فرهنگی در سال‌هاي بعد از انقلاب بسيار مؤثر بوده است. وي حدود 17 سال بدون چشمداشت مادی سرپرست اجرايي طرح بود. 36 عنوان از 80 عنوان کتابی که به همت دکتر صفّارزاده به نظام آموزشی دانشگاه‌های کشور راه یافتند، برخوردار از ويراستاري خود اوست. پس از آن به دلیل عدم موافقت سازمان «سمت» با روزآمدسازی متون زبان تخصصی از این طرح کناره گرفت و خانه‌نشین شد.
نظریه‌پردازی و حرکت‌آفرینی
دکتر طاهره صفّارزاده نظریه‌ها و فكرهايي ارزنده در زمينه نقد ادبي، نقد ترجمه و ترجمه تخصّصي به جامعه ادبي و علمي عرضه كرده است. «نظریه ترجمه تخصصي» كه تأثير آن موفقیت در آموختن رشته‌هاي مختلف علمي از طریق تمركز ذهن بر واژگان تخصصي است، به تأييد متخصصان مغز و اعصاب رسيده است. تمرين‌هاي «معادليابي واژگان تخصصي» به منظور تأمين این هدف آموزشي، بر اساس همین نظریه، از سوي مؤلفان تمامی كتاب‌هاي زبان تخصصي در این کتاب‌ها گنجانده شده است. نیز در زمان همكاري او با فرهنگستان زبان و ادب فارسي طرح وی برای تهيه «فرهنگ‌هاي تخصصي» كه با ضوابط علمي و پيشنهادهای جديد تدوين شده بود، به تصويب رسيد و مورد بهره‌برداري اهل علم قرار گرفت. او همچنین پیشنهاددهنده تأسیس «مرکز ترجمه قرآن به زبانهای خارجی» و نیز «انجمن قلم» بوده است.
در «فستيوال شعر آسیایی داكا» که در سال 1365 (1987 میلادی) برپا شد، مسئولان برگزاری جشنواره، دکتر طاهره صفّارزاده را به عنوان يكي از پنج عضو بنيانگذار كميته ترجمه آسيا برگزيدند. رئيس فستيوال درباره اين انتخاب گفت: «ما معتقديم كه يك نفر، آن هم در اين سر دنيا از علم ترجمه حرف زده و اصولي عرضه كرده و آن يك نفر خانم دکتر صفّارزاده است.»
در خدمت متون مقدس
ضمن برنامه‌ريزي زبان‌هاي خارجي، به پيشنهاد دکتر صفّارزاده درسي با عنوان «بررسي ترجمه‌هاي متون اسلامي» در برنامه گنجانده شد و تدريس اين واحد درسي توجه اين استاد ترجمه را به اشكال‌های معادل‌یابي ترجمه‌هاي فارسي و انگليسي قرآن مجيد برانگيخت. وي در كتاب «ترجمه‌ي مفاهيم بنيادي قرآن مجيد» به كشف يكي از كاستي‌هاي مهم ترجمه‌هاي فارسي و انگليسي ــ يعني عدم ايجاد ارتباط نام‌هاي خداوند (اسماءُ الحسني) با آيات قرآن از سوی مترجمان ــ دست يافته است كه اين تشخيص مي‌تواند سرآغاز تحولي در ترجمه كلام الهي به زبان‌هاي مختلف باشد. اين برخورد علمي او را برانگيخت كه به خدمت ترجمه قرآن به دو زبان انگليسي و فارسي همت گمارد. «قرآن حكيم» حاصل 27 سال مطالعه قرآن مجيد، آموختن زبان عربي و تحقيق و يادداشت‌برداري از تفاسير و منابع قرآني است كه از مراجعه به كلام الهي براي كاربرد در شعر آغار شد و به ترجمه‌ای مفهومی، سلیس، روان و قابل فهم همگان از قرآن به دو زبان انجامید. شرح اين توفيق در مقدمه كتاب «ترجمه‌ي مفاهيم بنيادي قرآن مجيد» و نيز دو مقدمه فارسي و انگليسي «قرآن حكيم» آمده است.
این ترجمه و تجربه حاصل از آن، دکتر صفّارزاده را موفق به ترجمه برخی از مشهورترین متون یا دعاهای مورد توجه شیعیان کرد که آنها نیز همین ویژگی‌های ترجمه مفهومی را دارند. استقبال فارسی‌زبانان و انگلیسی‌زبانان از این ترجمه‌ها نشان می‌دهد که تا چه اندازه جای این گونه برگردان‌ها از متون مقدس خالی است.
نمونه و افتخارآفرین
دكتر صفّارزاده در سال 1371 از سوي وزارت علوم و آموزش عالي به عنوان «استاد نمونه» معرفی شد. در سال 1380 نیز پس از انتشار ترجمه «قرآن حكيم» به افتخار عنوان «خادم‌القرآن» نایل آمد.
وی در ماه مارس سال 2006 میلادی همزمان با برپایي جشن روز جهاني زن، از سوي «سازمان نويسندگان آفريقا و آسيا» (Afro-Asian Writers' Organization) به عنوان شاعر مبارز و زن نخبه و دانشمند مسلمان برگزيده شد. در بخشی از نامه این سازمان آمده است: «از آنجا که دکتر طاهره صفّارزاده ــ شاعر و نویسنده برجسته ایرانی ــ مبارزی بزرگ و نمونه والای یک زن دانشمند و افتخارآفرین مسلمان است، این سازمان ایشان را به پاس سابقه طولانی مبارزه و کوششهای علمی گسترده به عنوان شخصیت برگزیده سال جاری انتخاب کرده است.»
در نخستین جشنواره بین‌المللی شعر فجر که بهمن 1385 برگزار شد، هیات داوران با بیشترین آرا طاهره صفّارزاده را به عنوان برگزیده بخش شعر نو (سپید و نیمایی) معرفی کردند.
درگذشت
دکتر طاهره صفارزاده در بامداد 4 آبان 1387 برابر با 25 شوال 1429 (سالروز شهادت امام جعفر صادق علیه السلام) بر اثر بیماری سرطان در بیمارستان ایرانمهر تهران درگذشت.
در عرصه تألیف و ترجمه
از دکتر طاهره صفّارزاده علاوه بر مقالات و مصاحبه‌هاي علمي و اجتماعي، در زمان حيات او یک مجموعه داستان، 12 مجموعه شعر، پنج گزیده اشعار و 13 اثر ترجمه یا درباره نقد ترجمه در زمينه‌هاي ادبيات، علوم، قرآن، علوم قرآنی، حدیث و علوم حدیث انتشار یافت. گزیده سروده‌های او نيز به زبانهای گوناگون جهان ترجمه شده‌اند.
آثار دکتر طاهره صفّارزاده
قصه
1. پیوندهای تلخ، 1341 (چاپ اول)
شعر
1. رهگذر مهتاب، از 1341 (چاپ دوم)
2. The Red Umbrella (چتر سرخ) (سروده‌هایی به زبان انگلیسی)، آیووا 1967م. = 1347ش.
3. دفتر دوم، از 1349(چاپ چهارم)
4. طنين در دلتا، از 1349(چاپ چهارم)
5. سدّ و بازوان، از 1350 (چاپ سوم)
6. سَفَر پنجم، از 1356 (چاپ ششم)
7. بيعت با بيداري، از 1358 (چاپ سوم)
8. مردان منحني، از 1366 (چاپ دوم)
9. دیدار صبح، از 1366 (چاپ دوم)
10. روشنگران راه، 1384 (چاپ اول)
11. در پيشواز صلح، از 1385 (چاپ دوم) (چاپ اول آن به عنوان نخستین کتاب از مجموعه «گزیده ادبیات معاصر» با عنوان: «گزیده ادبیات معاصر- 1: طاهره صفارزاده»، از 1378 به وسیله نشر نیستان منتشر شد و به چاپ‌های متعدد رسید.)
12. از جلوه‌های جهانی، 1386 (چاپ اول)
گزیده شعر
1. حرکت و دیروز، از 1357 (چاپ دوم)
2. Selected Poems (گزيده اشعار: فارسي و انگليسي)، 1987م. = 1378ش. (چاپ اول)؛ و چاپ دوم آن با عنوان:The Whiteness of the Black’s Voice (سپیدی صدای سیاه)، 2006 م. = 1385 ش.
3. انديشه در هدايت شعر، 1384 (چاپ اول)
4. هفت‌سفر، 1384 (چاپ اول)
5. طنین بیداری، 1387 (چاپ اول) [به كوشش سيد علي‌محمد رفيعي با نظارت شاعر]
اصول ترجمه، نقد ترجمه، ترجمه
1. اصول و مباني ترجمه: تجزیه و تحلیلی از فن ترجمه ضمن نقد عملی آثار مترجمان، از 1358 (چاپ هشتم)
2. ترجمه‌هاي نامفهوم، از 1384 (چاپ دوم)
3. ترجمه‌ی مفاهيم بنيادي قرآن مجيد (فارسی و انگلیسی)، از 1379 (چاپ دوم)
4. ترجمه قرآن حکیم (سه زبانه: متن عربی با ترجمه فارسی و انگلیسی)، از 1380 (چاپ هفتم)
5. ترجمه قرآن حکیم (دو زبانه: متن عربی با ترجمه فارسی)، از 1382 (چاپ دوم)
6. ترجمه قرآن حکیم (دو زبانه: متن عربی با ترجمه انگلیسی)، 1385 (چاپ اول)
7. لوح فشرده قرآن حکیم (سه زبانه: متن عربی با ترجمه فارسی و انگلیسی)، از 1383 (نشر دوم)
8. معجزه (لوح فشرده صوتی و ترجمه قرآن حکیم، جزء 29 و جزء 30)، از 1384 (نشر دوم)
9. ترجمه دعای عرفه: دعای امام حسین علیه‌السلام در روز عرفه (متن عربی با ترجمه فارسی)، از 1381 (چاپ دوم)
10. ترجمه دعای ندبه و دعای کمیل (متن عربی با ترجمه فارسی)، از 1383 (چاپ دوم)
11. مفاهيم قرآني در حديث نبوی: گزیده‌ای از نهج‌الفصاحه با ترجمه فارسی و انگلیسی، از 1384 (چاپ دوم)
12. ترجمه دعای جوشن کبیر، 1385 (چاپ اول)
13. گزیده نهج‌البلاغه (متن عربی با ترجمه فارسی و انگلیسی)، 1387
برای آگاهی از زندگی، اندیشه‌ها و آثار دکتر طاهره صفارزاده و دیدگاه‌ها و نوشته‌های دیگران درباره او و آثار و افکارش می‌توانید به کتاب زیر مراجعه كنيد:
«بیدارگری در علم و هنر: شناختنامه طاهره صفّارزاده (شاعر، نظریه‌پرداز، مترجم، دین‌پژوه و عارف ایرانی)»، به کوشش سیّد علی‌محمّد رفیعی، نشر هنر بیداری، تهران، 1386.
سال ششم دبیرستان را با رتبه نخست به پایان رساند و در امتحان ورودي دانشگاه در رشته‌هاي حقوق، زبان و ادبيات فارسي، و زبان و ادبيات انگليسي قبول شد. چون ترديد در انتخاب داشت خانواده او به استخاره رجوع كردند و در نتيجه در رشته زبان و ادبيات انگليسي دانشگاه شیراز ليسانس گرفت. در این دوران بود که متوجه کاربردی نبودن واحدهای این رشته برای حال و آینده دانشجویان ایرانی شد.
در پی جدایی از سه سال زندگی با همسری معتاد و غیر قابل تحمل، به همراه فرزندش به تهران مهاجرت کرد. مدتي برای گذران زندگی به کار در یک شرکت بیمه، تدریس زبان انگلیسی و نوشتن داستان برای مطبوعات پرداخت. همزمان با مسئولیت صفحه شعر یکی از مجلات، به عنوان مترجم متون فني در شركت نفت استخدام شد اما به دنبال يك سخنراني در اردوي تابستاني فرزندان كارگران شركت نفت علیه تبعیض موجود و عوامل ستمی که مایه فقر و محرومیت کارگران و فرزندان آنها بود، مجبور شد كار خود را ترك کند.
شاعری جهانی
طاهره صفّارزاده مدتی پس از درگذشت فرزندش براي ادامه تحصيل به انگلستان و سپس به آمريكا رفت. در دانشگاه آيووا، هم در گروه نويسندگان بين‌المللي پذيرفته شد و هم به كسب مدرک MFA نایل آمد. MFA (مخفف Master of Fine Arts به معنی: استاد هنرهای زیبا) درجه‌ای مستقل از PhD است كه به نويسندگان و هنرمنداني دارای لیسانس در یک رشته هنری یا ادبی که داوطلب تدريس در دانشگاه باشند اعطا مي‌شود. آنها باید قبل از ورود به این دوره تحصیلی، از عهده امتحانی جامع ــ که حتی برای دانشجویان آمریکایی دشوار است ــ برآیند. در این دوره، شاعران و نويسندگان به جاي یادگیری محفوظات، به آموختن نقد ادبی به صورت نظري و عملي و اجرای پروژه‌هاي ادبي و هنری متنوع شامل مطالعات وسيع درباره آثار نويسندگان، شاعران و هنرمندان مي‌پردازند. همچنین باید یک رشته دیگر را به عنوان هنر دوم برگزینند. دوره آن يك سال بيش از فوق ليسانس است و استخدام دارنده اين مدرك برای تدریس نظری و عملی در دانشگاه‌هاي آمريكا با پايه دكتري صورت مي‌گيرد. طاهره صفّارزاده، ضمن گذراندن دروس دیگر، براي درس‌های اصلي «شعر امروز جهان»، موضوع‌های «نقد ادبي»، «نقد عملی ترجمه» و «سینمای مستند» را انتخاب کرد. سینما را نیز به عنوان هنر دوم برگزید و دو فیلم کوتاه ساخت.
در این دوران طاهره صفّارزاده در پی دست یافتن به زبان خاص شعری، و در نتیجه مطالعاتی مستمر، به تعاریف و نظریات جدیدی در زمینه هنر و به‌ویژه شعر توفیق یافت. نخستین نمونه این قبیل شعرهایش او را به شهرت، اعتبار و احترامی قابل توجه در میان شاعران و نویسندگان کشورهای مختلف جهان رساند و ارتباط‌های ادبی متقابلی را میان او و شاعران و هنرمندان دیگر کشورها پدید آورد. کتاب The Red Umbrella (چتر سرخ) نام مجموعه‌ای کوچک از شعرهای انگلیسی طاهره صفّارزاده است که در سال 1968 میلادی از سوی دانشگاه آيووا به چاپ رسیده است. بسیاری از شعرهای این کتاب به زبانهای گوناگون شرقی و غربی ترجمه شده‌اند.
هم‌اینک شعرهای انگلیسی طاهره صفّارزاده در برخی از کشورها به عنوان واحدهای درسی تدریس می‌شوند. اصل شعرهای انگلیسی یا ترجمه فارسی شعرهای او به زبانهای گوناگون، مایه انگیزش برخی موسیقیدانان برای خلق آثاری بر اساس آنها بوده است. از جمله یوآخیم ف. و. اشنایدر (Joachim F. W. Schneider) موسیقیدان آلمانی بر روی ترجمه آلمانی خانم آنماری شیمل ــ خاور‌شناس و پژوهشگر معروف فرهنگ اسلامی ــ از چند شعر طاهره صفّارزاده موسیقی نهاده و دیوید فدرولف (David Federolph) موسیقیدان آمریکایی برای چند شعر کتاب The Red Umbrella موسیقی ساخته است.
علمی‌سازی ترجمه
در بازگشت به ايران اگرچه به دلیل روشنگری‌های سياسي در ایران و خارج، مشكلاتي براي استخدام دکتر طاهره صفّارزاده وجود داشت اما چون در كارنامه‌اش از 48 واحد درسي 8 واحد ترجمه ثبت شده بود و كمبود و نبود استاد ترجمه براي رشته‌هاي زبان خارجي باعث گله‌مندي گروه‌هاي زبان بود، در سال 1349 مقامات آن زمان با استخدام او در دانشگاه ملی (شهید بهشتی) موافقت کردند.
دکتر طاهره صفّارزاده پايه‌گذار آموزش ترجمه به عنوان یک علم و برگزارکننده نخستین کارگاه «نقد عملي ترجمه» در دانشگاه‌هاي ايران محسوب مي‌شود. اگرچه سابقه برگردان آثار ادبي و مذهبي به 200 سال قبل از ميلاد مسيح مي‌رسد اما تا اوايل سال‌هاي 1960 میلادی، ترجمه، حرفه‌اي ذوقي و غير آكادميك به شمار مي‌رفت و تدريس آن به برنامه‌هاي آموزشي دانشگاه‌هاي مغرب‌زمين راه نيافته بود. دانشگاه آيووا بنا به درخواست شاعران و نويسندگان «كارگاه نويسندگي»، نخستين مركزي بود كه به گنجاندن اين درس در برنامه آموزشي رشته‌هاي زبان و ادبيات اقدام ورزيد. صفّارزاده حدود سه سال بعد در كنار نويسندگان دانشجو به بهره‌مندي‌هايي از اين آموزش جديد دست يافت. در كلاس به سبب تنوع زبان‌هاي خارجي در بين شركت‌كنندگان، بررسي متون ترجمه‌شده، تنها در سطح صحّت وبلاغت زبان انگليسي، فارغ از مقايسه با متن اصلي از سوي استاد انگليسي‌زبان انجام مي‌شد كه در عين حال امري اجتناب‌ناپذير بود. اما صفّارزاده با هدف علمی‌سازی وسامانبخشی ترجمه در ایران، با موافقت استادش به جای شرکت در کلاس، به منظور تدوین یک روش جامع و کاربردی، با مراجعه به کتابخانه‌ها و کتابفروشی‌ها به مطالعه، یادداشت‌برداری و گردآوری نوشته‌ها، سخنرانی‌ها و عقاید صاحبنظران درباره روش ترجمه پرداخت و متد مورد نظر را یافت. بر این اساس از ابتدای تدريس خود در ايران روشي مبني بر شناخت و تطابق مفهومي، دستوري و ساختاري دو زبان مبدأ و مقصد ابداع كرد و اين شيوه پيشنهادي در درسي كه سابقه تدريس قانونمند نداشت نزد بسياري از همكاران وی الگو قرار گرفت. پس از پیروزی انقلاب اسلامي تعيين كتاب «اصول و مباني ترجمه» اثر وی به عنوان كتاب درسي، در شناخت نظريه‌ها و نقد عملي ترجمه به‌ويژه براي دانشجويان رشته ترجمه مفيد افتاد. این کتاب در کارگاه‌های ترجمه مورد استفاده قرار گرفت و نقشی مؤثر در صحنه ترجمه ایران ایفا کرد. چند سال بعد بود که کتابی در این علم در انگلستان منتشر شد.
شعر طنين، طنين شعر
طاهره صفّارزاده در زمينه شعر و شاعري به دليل مطالعات و تحقيقات ادبي در زمینه شعر امروز، به معرفي زبان و سبك جديدي از شعر توفيق يافت که عنوان «شعر طنين» بر آن نهاد؛ زمزمه‌ای روشنفکرانه كه بی دغدغه وزن، با استعاره‌ای روشن، حرکتی در ذهن خواننده بیاغازد.
از آنجا که نمونه‌های این قبیل شعرهای طاهره صفّارزاده با توجه به مضامین و درونمایه‌های خود از گونه شعر مقاومت دینی و طنز سياسي به شمار می‌‌آمد و حكومت‌پسند نبود، شعر طنين در آغاز بسيار بحث‌انگيز شد. سرانجام در سال 1355 به اتهام نوشتن شعر مقاومت ديني و امضا نکردن برگه عضویت اجباری در حزب رستاخیز از دانشگاه اخراج شد.
درونِ مذهبي صفّارزاده در ايام خانه‌نشینی و مشاهده پاره‌اي خيانت‌هاي سياسي و اجتماعي، بيش از پيش متوجه حمايت خداوند شد و تحوّلي شديد در وی پديد آمد آن گونه كه در زمان خانه‌نشيني، تمام وقت خود را وقف خواندن تفاسير و مطالعات قرآني كرد. كتاب «سَفَر پنجم» او كه دربرگيرنده اشعار مقاومت با مضامين ديني است در سال 1356 تنها در دو ماه به سه چاپ با شمارگان سي هزار رسيد.
زیربنای حوزه هنری و مسئولیت‌های تازه
طاهره صفّارزاده با آگاهی از خلأ فرهنگی نهضت اسلامي، در آغاز نهضت به كمك نويسندگان سرشناس و متعهد مسلمان اقدام به تأسيس مركزي به نام «كانون فرهنگي نهضت اسلامي» كرد. در مدت مسئوليت او قبل از پیروزی انقلاب اسلامی حدود 300 هنرجو در رشته‌هاي سينما، عكاسي، تئاتر، نقاشي، گرافيك، شعر و داستان، به همت استادانی که توقع حق‌التدریس نداشتند، در آن مركز پرورش يافتند كه اندکی بعد از چهره‌ها و مسئولان فرهنگي و هنري انقلاب اسلامی شدند. كانون فرهنگي نهضت اسلامي پس از آن که صفّارزاده آن را به جوان‌ها واگذار کرد، به «حوزه اندیشه و هنر اسلامی» و بعدها به «حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی» تغییر نام داد.
وی در سال 1358 با دکتر عبدالوهاب نورانی وصال، ادیب، شاعر، نویسنده و استاد دانشگاه ازدواج کرد و این زندگی مشترک تا زمان درگذشت آن استاد (دیماه 1373) ادامه داشت.
دکتر طاهره صفّارزاده پس از پیروزی انقلاب اسلامی از سوي همكاران خود در دانشگاه شهيد بهشتي به عنوان رئيس دانشگاه و نيز رئيس دانشكده ادبيات انتخاب شد. همزمان با سرپرستي دانشكده ادبيات «طرح بازآموزي دبيران» را به اجرا درآورد که از طرح‌های ضروری برای برطرف ساختن نقاط ضعف آموزش‌های پیش از دانشگاه است.
طرح زبان تخصصي دانشگاه‌ها
در سال 1359 برخی گروه‌ها با تدریس زبانهای خارجی در ایران مخالفت کردند. اما پیرو مقالات انتقادي دکتر طاهره صفّارزاده درباره ضرورت آموزش زبان‌هاي خارجي در رشته‌های علمی، از سوي ستاد انقلاب فرهنگي براي مسئوليت برنامه‌ريزي زبان‌هاي خارجي از وی دعوت به عمل آمد. در اين مسئوليت با همكاري استادان باتجربه تغييرات مفيدي در برنامه‌ها پديد آورد و پيرو طرحي كه از سوی او تقديم ستاد انقلاب فرهنگي شد و به تصويب رسيد براي نخستین بار براي تمامی رشته‌هاي علمي دانشگاه‌ها كتاب‌های زبان تخصصی به زبان‌هاي انگليسي، فرانسه، آلماني و روسي در سطوح مختلف تأليف شد. اين فعالیت ارزشمند، در آموزش علوم و فنون، پژوهشهاي علمي و ارتباط متقابل با جهان خارج به منظور استقلال علمی و فرهنگی در سال‌هاي بعد از انقلاب بسيار مؤثر بوده است. وي حدود 17 سال بدون چشمداشت مادی سرپرست اجرايي طرح بود. 36 عنوان از 80 عنوان کتابی که به همت دکتر صفّارزاده به نظام آموزشی دانشگاه‌های کشور راه یافتند، برخوردار از ويراستاري خود اوست. پس از آن به دلیل عدم موافقت سازمان «سمت» با روزآمدسازی متون زبان تخصصی از این طرح کناره گرفت و خانه‌نشین شد.
نظریه‌پردازی و حرکت‌آفرینی
دکتر طاهره صفّارزاده نظریه‌ها و فكرهايي ارزنده در زمينه نقد ادبي، نقد ترجمه و ترجمه تخصّصي به جامعه ادبي و علمي عرضه كرده است. «نظریه ترجمه تخصصي» كه تأثير آن موفقیت در آموختن رشته‌هاي مختلف علمي از طریق تمركز ذهن بر واژگان تخصصي است، به تأييد متخصصان مغز و اعصاب رسيده است. تمرين‌هاي «معادليابي واژگان تخصصي» به منظور تأمين این هدف آموزشي، بر اساس همین نظریه، از سوي مؤلفان تمامی كتاب‌هاي زبان تخصصي در این کتاب‌ها گنجانده شده است. نیز در زمان همكاري او با فرهنگستان زبان و ادب فارسي طرح وی برای تهيه «فرهنگ‌هاي تخصصي» كه با ضوابط علمي و پيشنهادهای جديد تدوين شده بود، به تصويب رسيد و مورد بهره‌برداري اهل علم قرار گرفت. او همچنین پیشنهاددهنده تأسیس «مرکز ترجمه قرآن به زبانهای خارجی» و نیز «انجمن قلم» بوده است.
در «فستيوال شعر آسیایی داكا» که در سال 1365 (1987 میلادی) برپا شد، مسئولان برگزاری جشنواره، دکتر طاهره صفّارزاده را به عنوان يكي از پنج عضو بنيانگذار كميته ترجمه آسيا برگزيدند. رئيس فستيوال درباره اين انتخاب گفت: «ما معتقديم كه يك نفر، آن هم در اين سر دنيا از علم ترجمه حرف زده و اصولي عرضه كرده و آن يك نفر خانم دکتر صفّارزاده است.»
در خدمت متون مقدس
ضمن برنامه‌ريزي زبان‌هاي خارجي، به پيشنهاد دکتر صفّارزاده درسي با عنوان «بررسي ترجمه‌هاي متون اسلامي» در برنامه گنجانده شد و تدريس اين واحد درسي توجه اين استاد ترجمه را به اشكال‌های معادل‌یابي ترجمه‌هاي فارسي و انگليسي قرآن مجيد برانگيخت. وي در كتاب «ترجمه‌ي مفاهيم بنيادي قرآن مجيد» به كشف يكي از كاستي‌هاي مهم ترجمه‌هاي فارسي و انگليسي ــ يعني عدم ايجاد ارتباط نام‌هاي خداوند (اسماءُ الحسني) با آيات قرآن از سوی مترجمان ــ دست يافته است كه اين تشخيص مي‌تواند سرآغاز تحولي در ترجمه كلام الهي به زبان‌هاي مختلف باشد. اين برخورد علمي او را برانگيخت كه به خدمت ترجمه قرآن به دو زبان انگليسي و فارسي همت گمارد. «قرآن حكيم» حاصل 27 سال مطالعه قرآن مجيد، آموختن زبان عربي و تحقيق و يادداشت‌برداري از تفاسير و منابع قرآني است كه از مراجعه به كلام الهي براي كاربرد در شعر آغار شد و به ترجمه‌ای مفهومی، سلیس، روان و قابل فهم همگان از قرآن به دو زبان انجامید. شرح اين توفيق در مقدمه كتاب «ترجمه‌ي مفاهيم بنيادي قرآن مجيد» و نيز دو مقدمه فارسي و انگليسي «قرآن حكيم» آمده است.
این ترجمه و تجربه حاصل از آن، دکتر صفّارزاده را موفق به ترجمه برخی از مشهورترین متون یا دعاهای مورد توجه شیعیان کرد که آنها نیز همین ویژگی‌های ترجمه مفهومی را دارند. استقبال فارسی‌زبانان و انگلیسی‌زبانان از این ترجمه‌ها نشان می‌دهد که تا چه اندازه جای این گونه برگردان‌ها از متون مقدس خالی است.
نمونه و افتخارآفرین
دكتر صفّارزاده در سال 1371 از سوي وزارت علوم و آموزش عالي به عنوان «استاد نمونه» معرفی شد. در سال 1380 نیز پس از انتشار ترجمه «قرآن حكيم» به افتخار عنوان «خادم‌القرآن» نایل آمد.
وی در ماه مارس سال 2006 میلادی همزمان با برپایي جشن روز جهاني زن، از سوي «سازمان نويسندگان آفريقا و آسيا» (Afro-Asian Writers' Organization) به عنوان شاعر مبارز و زن نخبه و دانشمند مسلمان برگزيده شد. در بخشی از نامه این سازمان آمده است: «از آنجا که دکتر طاهره صفّارزاده ــ شاعر و نویسنده برجسته ایرانی ــ مبارزی بزرگ و نمونه والای یک زن دانشمند و افتخارآفرین مسلمان است، این سازمان ایشان را به پاس سابقه طولانی مبارزه و کوششهای علمی گسترده به عنوان شخصیت برگزیده سال جاری انتخاب کرده است.»
در نخستین جشنواره بین‌المللی شعر فجر که بهمن 1385 برگزار شد، هیات داوران با بیشترین آرا طاهره صفّارزاده را به عنوان برگزیده بخش شعر نو (سپید و نیمایی) معرفی کردند.
درگذشت
دکتر طاهره صفارزاده در بامداد 4 آبان 1387 برابر با 25 شوال 1429 (سالروز شهادت امام جعفر صادق علیه السلام) بر اثر بیماری سرطان در بیمارستان ایرانمهر تهران درگذشت.
در عرصه تألیف و ترجمه
از دکتر طاهره صفّارزاده علاوه بر مقالات و مصاحبه‌هاي علمي و اجتماعي، در زمان حيات او یک مجموعه داستان، 12 مجموعه شعر، پنج گزیده اشعار و 13 اثر ترجمه یا درباره نقد ترجمه در زمينه‌هاي ادبيات، علوم، قرآن، علوم قرآنی، حدیث و علوم حدیث انتشار یافت. گزیده سروده‌های او نيز به زبانهای گوناگون جهان ترجمه شده‌اند.
آثار دکتر طاهره صفّارزاده
قصه
1. پیوندهای تلخ، 1341 (چاپ اول)
شعر
1. رهگذر مهتاب، از 1341 (چاپ دوم)
2. The Red Umbrella (چتر سرخ) (سروده‌هایی به زبان انگلیسی)، آیووا 1967م. = 1347ش.
3. دفتر دوم، از 1349(چاپ چهارم)
4. طنين در دلتا، از 1349(چاپ چهارم)
5. سدّ و بازوان، از 1350 (چاپ سوم)
6. سَفَر پنجم، از 1356 (چاپ ششم)
7. بيعت با بيداري، از 1358 (چاپ سوم)
8. مردان منحني، از 1366 (چاپ دوم)
9. دیدار صبح، از 1366 (چاپ دوم)
10. روشنگران راه، 1384 (چاپ اول)
11. در پيشواز صلح، از 1385 (چاپ دوم) (چاپ اول آن به عنوان نخستین کتاب از مجموعه «گزیده ادبیات معاصر» با عنوان: «گزیده ادبیات معاصر- 1: طاهره صفارزاده»، از 1378 به وسیله نشر نیستان منتشر شد و به چاپ‌های متعدد رسید.)
12. از جلوه‌های جهانی، 1386 (چاپ اول)
گزیده شعر
1. حرکت و دیروز، از 1357 (چاپ دوم)
2. Selected Poems (گزيده اشعار: فارسي و انگليسي)، 1987م. = 1378ش. (چاپ اول)؛ و چاپ دوم آن با عنوان:The Whiteness of the Black’s Voice (سپیدی صدای سیاه)، 2006 م. = 1385 ش.
3. انديشه در هدايت شعر، 1384 (چاپ اول)
4. هفت‌سفر، 1384 (چاپ اول)
5. طنین بیداری، 1387 (چاپ اول) [به كوشش سيد علي‌محمد رفيعي با نظارت شاعر]
اصول ترجمه، نقد ترجمه، ترجمه
1. اصول و مباني ترجمه: تجزیه و تحلیلی از فن ترجمه ضمن نقد عملی آثار مترجمان، از 1358 (چاپ هشتم)
2. ترجمه‌هاي نامفهوم، از 1384 (چاپ دوم)
3. ترجمه‌ی مفاهيم بنيادي قرآن مجيد (فارسی و انگلیسی)، از 1379 (چاپ دوم)
4. ترجمه قرآن حکیم (سه زبانه: متن عربی با ترجمه فارسی و انگلیسی)، از 1380 (چاپ هفتم)
5. ترجمه قرآن حکیم (دو زبانه: متن عربی با ترجمه فارسی)، از 1382 (چاپ دوم)
6. ترجمه قرآن حکیم (دو زبانه: متن عربی با ترجمه انگلیسی)، 1385 (چاپ اول)
7. لوح فشرده قرآن حکیم (سه زبانه: متن عربی با ترجمه فارسی و انگلیسی)، از 1383 (نشر دوم)
8. معجزه (لوح فشرده صوتی و ترجمه قرآن حکیم، جزء 29 و جزء 30)، از 1384 (نشر دوم)
9. ترجمه دعای عرفه: دعای امام حسین علیه‌السلام در روز عرفه (متن عربی با ترجمه فارسی)، از 1381 (چاپ دوم)
10. ترجمه دعای ندبه و دعای کمیل (متن عربی با ترجمه فارسی)، از 1383 (چاپ دوم)
11. مفاهيم قرآني در حديث نبوی: گزیده‌ای از نهج‌الفصاحه با ترجمه فارسی و انگلیسی، از 1384 (چاپ دوم)
12. ترجمه دعای جوشن کبیر، 1385 (چاپ اول)
13. گزیده نهج‌البلاغه (متن عربی با ترجمه فارسی و انگلیسی)، 1387
برای آگاهی از زندگی، اندیشه‌ها و آثار دکتر طاهره صفارزاده و دیدگاه‌ها و نوشته‌های دیگران درباره او و آثار و افکارش می‌توانید به کتاب زیر مراجعه كنيد:
«بیدارگری در علم و هنر: شناختنامه طاهره صفّارزاده (شاعر، نظریه‌پرداز، مترجم، دین‌پژوه و عارف ایرانی)»، به کوشش سیّد علی‌محمّد رفیعی، نشر هنر بیداری، تهران، 1386.
نظر شما