خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - مرتضی زینعلی: در نگارش این متن تلاش نگارنده بر این است که به نقد و بیان نقاط ضعف و چالش‌های موجود در گستره نشر علوم پزشکی کشورمان بپردازد و این به منزله نفی پیشرفت‌های حاصل شده در این عرصه توسط همکاران و مسئولان و دست‌اندرکاران مرتبط نیست، چراکه هر آن چه در این زمینه به وقوع پیوسته است، در پیشروی دیدگان مخاطبان قرار گرفته و همگان از آنها آگاه هستند.
اعتقاد نگارنده بر آن است که هر آنچه موردنقد قرار نگیرد، پیشرفتی در آن حاصل نخواهد شد و امیدوارم مجموعه انتقادات سازنده این عرصه راهگشای پیشرفت بیش از پیش نشر علوم پزشکی کشورمان باشد. البته وجود استثناها نیز در مواردی محتمل است که ممکن است نظر نگارنده را نقض کند و این موارد خاص مدنظر قرار نگرفته است و آنچه تحت عنوان چالش‌های نشر گستره سلامت بیان میشود، جنبه عمومی دارد.
نشر حوزه سلامت را میتوان به دو شاخه تخصصی و سلامت همگانی دستهبندی کرد که شاخه تخصصی آن مربوط به کتاب‌های تخصصی اعضای تیم بهداشت، درمان و آموزش پزشکی شامل پزشکان، پرستاران، ماماها، دندانپزشکان و پیراپزشکان و سایر متخصصان مرتبط است. شاخه دیگر مربوط به سلامت همگانی و شامل همه کتاب‌هایی است که به زبان عمومی نگارش شده‌اند و هدف آنها تلاش برای آموزش و انتقال اطلاعات پزشکی عمومی است.
ضعفها و کاستی‌های تولید علم و دانش
در این حوزه یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های کنونی کشورمان، ضعفها و کاستی‌های مربوط به تولید علم و دانش است. سؤال اساسی که اغلب در محافل پزشکی مطرح میشود این است که چرا با وجود آمار بسیار بالای مقالات و پژوهش‌های علوم پزشکی کشورمان هنوز اکثر منابع درسی دانشگاهیان ما ترجمه، تلخیص یا برگرفته از منابع خارجی است؟ چرا اطلاعات علمی دسته اول موجود در کشورمان کمتر مورد استفاده عملی قرار می‌گیرد؟ یا کمتر مورد اعتماد است؟ شاید روشن شدن مهم‌ترین دلایل این مشکل را باید در مشکلات و چالش‌های پیش روی نشر علوم پزشکی کشورمان بتوان ریشه‌یابی کرد.
برخی از مهم‌ترین چالش‌های پیشروی نشر علوم پزشکی به اعتقاد نگارنده شامل موارد زیر است:
1. ضعف حمایتی از پژوهشگران، مولفان، ویراستاران و سرویراستاران این گستره به‌طوری‌که بتوانند بدون مشکل معیشتی با صرف انرژی و زمان مناسب به امر پژوهش، تدوین و نگارش کتاب و مقالات علمی بپردازند که در نتیجه این امر منجر به ضعف در تولید علم و دانش مکتوب نیز شده است.
شکسپیر میگوید: «داشتن علم بهتر از داشتن ثروت است، ولی نداشتن ثروت بدتر از نداشتن علم است.» باید بپذیریم که موقعیت زندگی روزمره اجازه نمی‌دهد نویسنده و پژوهشگر علمی بدون توقع مالی و اقتصادی سال‌ها وقت صرف تحقیق و نوشتن کند، هر چند استثناهایی نیز ممکن است وجود داشته باشد.
از طرفی درصد حق تألیف کتاب‌های منتشر شده این نویسندگان نیز با توجه به شمارگان انتشار این کتاب‌ها یا حق تألیف مقالات کشورمان در حدی نیست که این حمایتها از جانب ناشران صورت بگیرد، در حالی‌که در کشورهای توسعه یافته با توجه به شمارگان انتشار کتاب‌های علمی، هزینه حق تألیف قابل توجه است و نیاز نویسنده را در اغلب موارد از نظر مادی تأمین می‌کند.
ضعفها و کاستی‌های مربوط به تولید علم و دانش
بنیان‌های علم و دانش پزشکی کشورمان بدون شک با حمایت مادی و معنوی از این گروه و تدوین استراتژی‌های اساسی و عملی مرتبط با نیازهای جامعه شکل می‌گیرد. بر این نکته تأکید می‌کنم فقط در صورت حمایت‌های مادی و معنوی کارشناسانه و هدفمند از این گروه‌ها، امکان دستیابی به تولید علم و دانش در سطح ملی و بینالمللی امکانپذیر است.
حمایت‌های فوق به شکل‌های مختلفی امکانپذیر است که برخی موارد را نام می‌برم: توجه به مقوله تولید علم و دانش ملی و فراملی در سیاستگذاری‌های کلان وزارت بهداشت، تخصیص هدفمند بودجه از طرف دانشگاهها، بیمارستان‌ها و سازمان‌های مرتبط علوم پزشکی برای توسعه پروژه‌های علمی و تحقیقاتی و نظارت دقیق بر چگونگی مصرف آن؛ حمایت از آثار علمی و پزشکی منتشر شده (برای مثال مرجع قراردادن آثار معتبر منتشر شده داخلی برای افزایش اعتماد و تقویت توان متخصصین داخلی)؛ تخصیص امتیازات علمی، مادی و معنوی متناسب با پژوهش‌ها و آثار منتشر شده علوم پزشکی و ....
تخصیص ناعادلانه امتیازات کتاب‌های تألیف و ترجمه
از دیگر موانع توسعه پژوهشی در این زمینه که انگیزه‌های کتابسازی را نیز در بین نویسندگان و مترجمان افزایش داده است، مربوط به تخصیص ناعادلانه و نادرست امتیازات کتاب‌های تألیف و ترجمه در مراحل پذیرش تحصیلات تکمیلی، ارتقای شغلی و ...توسط نهادهای مرتبط است.
متأسفانه برخی دانشجویان یا استادان فکر می‌کنند هدف وسیله را توجیه می‌کند و افرادی که خواهان ارتقای سریع هستند، دست به هر کاری می‌زنند تا هر چه سریع‌تر به اهداف خود برسند و اینچنین است که به جای تولید علم، شاهد تولید مصادیق کتابسازی هستیم.
فاجعه کتابسازی
در مواردی حتی مشاهده میشود به دلیل برتری امتیاز علمی آثار ترجمه بر تألیف، افرادی کتاب ترجمه را با اضافه کردن حتی چند جمله یا پاراگراف تمایل دارند به نام تألیف منتشر کنند که در چنین مواقعی ممکن است عدم آگاهی ناشران نیز مزید علت شود و فاجعه کتابسازی رخ میدهد. در حالی‌که مبرهن است که ترجمه کتاب در برخی موارد زحمات بسیار زیادی را در پی دارد و برای جلوگیری از این معضلات باید اختلاف امتیازات این آثار به گونه‌ای تنظیم شود که بازدارنده باشد. از دیگر مشکلات موجود در این زمینه، تخصیص امتیازات متفاوت و تبعیضآمیز برای ترتیب اسامی روی جلد کتاب یا عنوان مقالات است که انگیزه کار گروهی را در بین نویسندگان کاهش داده است و این موضوع هنوز در برخی مراکز علمی دانشگاهی در حال اجراست.
2. رخداد رو به افزون تکثیر غیرمجاز کتاب‌های علمی به شکل‌های زیراکس، جزوه، فایل الکترونیکی غیرمجاز و ... که تیشه به ریشه نشر گستره پزشکی زده است. سؤال اساسی در این زمینه این است که اگر نتیجه سال‌ها زحمات نویسندگان، مترجمان، ناشران و سایر دست‌اندرکاران به‌صورت آماده از سوی عده‌ای سودجو اینچنین مورد سوءاستفاده قرار گیرد، آیا توان و انگیزه ادامه این‌کار وجود خواهد شد؟ آیا دانشجو یا استاد از این موضوع آگاه است؟ به‌راستی مشکل کجاست؟
نقض قانون کپیرایت از سوی دانشگاهیان
متأسفانه این‌روزها شاهد ترویج گسترده نقض قوانین کپیرایت در بین دانشجویان و استادان دانشگاهها و حتی در دانشگاه‌های علوم پزشکی بزرگ و نامدار کشورمان هستیم. این موارد ناآگاهانه و گاهی هم آگاهانه صورت می‌گیرد و در اغلب موارد هم اقدام جدی از طرف مسئولان دانشگاهها برای پیشگیری از این معضل انجام نمیگیرد.
یکی از مهم‌ترین عوامل ترویج این مشکلات نیز واحدهای زیراکس و تکثیر مستقر در دانشگاهها و یا اطراف دانشگاهها هستند که کتاب‌های علمی را به صورت غیرمجاز تکثیر کرده و به‌صورت جزوه با قیمتی اندکی ارزانتر تحویل دانشجوها میدهند. در مواردی حتی مشاهده میشود که مدرسان غیرمسئول، کتاب‌های علمی را به شکل جزوه یا فایل از طریق نمایندگان کلاس‌ها تحویل دانشجویان داده و این امر را ترویج می‌کنند.
بساط جزوه‌های درسی برچیده شود
در حالی‌که مدرسان و دانشجویان علوم پزشکی کشورهای توسعه‌یافته غیر از کتاب‌های علمی از مدرن‌ترین ابزارهای کمک آموزشی برای تسهیل در فراگیری علوم استفاده می‌کنند، آیا وقت آن فرا نرسیده است که بساط جزوه در دانشگاه‌های ما برچیده شود؟ به‌راستی هنوز چند درصد دانشجویان علوم پزشکی کتاب خریداری می‌کنند؟ شمارگان کتاب‌های پزشکی و شواهد موجود حکایت از این دارد که تعداد قابل توجهی از دانشجویان هنوز به جزوه کلاسی اکتفا می‌کنند. عامل یا عوامل این معضل چیست؟ آیا دریافت نمره پایان ترم هدف است یا تربیت نیروی متخصص؟ بسیاری از مطالب فراگرفته شده باید در طی زمان مرور شود تا ملکه ذهن شود، آیا این کار با جزوه امکانپذیر است؟
بدون شک بخش عمده جزوات دانشجویی و زیراکسی پس از آزمون به زبالهدان سرازیر خواهد شد و امکان مرور احتمالی مطالب را به دانشجو نخواهد داد. در همین راستا نقش و جایگاه آموزشی مدرسان و آگاهسازی آنها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است که دانشگاه‌های علوم پزشکی می‌توانند بسترهای لازم را در این زمینه فراهم کنند.
لزوم جلوگیری از نقض صریح قانون کپیرایت
در همین راستا و برای حل مشکلات نشر حوزه سلامت و پزشکی، از وزرای بهداشت و علوم و مسئولان محترم دانشگاه آزاد اسلامی درخواست میکنیم برای حمایت از تولید علم و دانش ملی و پیشگیری از مشکلات روزافزون عرصه تولید آثار علمی مکتوب، طی بخشنامه‌هایی به مراکز و دانشگاه‌های ذیربط و اطلاعرسانی شایسته به استادان و دانشجوها، از نقض صریح قوانین کپیرایت جلوگیری کنند و توصیه‌های لازم برای اشاعه فرهنگ استفاده از کتاب علمی به جای جزوه کلاسی انجام شود تا چراغ امیدی برای نویسندگان، مترجمان و ناشران باشد. بدون شک نتایج حاصل از توسعه کتابخوانی توسط دانشجویان میتواند پشتوانه مهمی برای دست‌اندرکاران تولید آثار علمی مربوطه باشد و عدم توجه به این پشتوانه علمی میتواند آسیب‌های جدی را به دنبال داشته باشد.
کتابسازی؛ آگاهانه یا ناآگاهانه؟
3. کتابسازی یا سرقت علمی و ادبی: معضل کتابسازی، کپی‌برداری یا رونویسی از کتاب‌های پزشکی که نوعی سرقت علمی و ادبی محسوب میشود نیز در موارد زیادی از سوی برخی افراد ناآگاه و با انگیزه‌های مختلف صورت می‌گیرد. نویسندگان و ناشرانی که اقدام به انجام این کار می‌کنند اغلب از روی ناآگاهی و نداشتن اطلاعات است. ریشه بخشی از این مشکلات که مربوط به نویسندگان و مترجمان است، به فراگیری نادرست روش‌های تحقیق و پژوهش علمی در تحصیلات عالی برمی‌گردد.
اگر اصول صحیح این روش‌ها به‌درستی در دانشگاهها آموزش داده شود، تا حدود زیادی بازدارنده خواهد بود و میتواند پشتوانهای برای تولیدات علمی کشور به روش صحیح باشد. بخش دیگر مربوط به روش‌های پیشگیری، نظارت و کنترل بر نهادهای مرتبط با تولید آثار مکتوب است. به‌طور مثال قوانین روزآمد و شفاف کپیرایت و اطلاعرسانی مرتبط با آن میتواند به‌عنوان یک عامل بازدارنده خوبی باشد. بررسی دقیق صلاحیت‌های علمی افراد و مؤسسات مرتبط با تولید کتاب‌های علمی را میتوان به عنوان عامل بازدارنده دیگر نام برد.
وجود مراجع و مراکز رسیدگی سریع و دقیق به تخلفات
4. قوانین غیرشفاف کپیرایت داخلی و نپیوستن به قوانین بینالمللی: وجود قوانین شفاف و روزآمد به عنوان یک اقدام بازدارنده مناسب برای پیشگیری از کتابسازی میتواند مؤثر باشد. به همان نسبت وجود مراجع و مراکز رسیدگی سریع و دقیق به تخلفات مرتبط با این قوانین بسیار مفید خواهد بود. در حوزه بینالمللی از مهم‌ترین معضلات موجود در عرصه کتاب‌های علوم پزشکی انتشار ترجمه‌های متعدد از برخی آثار خارجی است که منجر به هدر رفتن انرژی و هزینههای گزافی در این زمینه شده است، در حالی‌که پیوستن به قوانین کپیرایت بینالمللی یک عامل بازدارنده مناسب در این زمینه است؛ البته تأکید می‌کنم نحوه پیوستن به قوانین کپیرایت بینالمللی بسیار مهم است و نیاز به کارشناسی دقیق با حضور نمایندگان تشکل‌های مختلف نشر دارد.
معرفی آثار برجسته تألیفی یا ترجمه
5. نگاه غیرکارشناسانه در معرفی برخی منابع درسی دانشگاهها از سوی اعضای بورد و مدرسین: در حالی‌که یکی از مهم‌ترین وظایف معلمان و مدرسان در معرفی آثار شایسته به دانشجویان است، متأسفانه وجود انگیزه‌های مادی و غیرعلمی و عدم اطلاعرسانی دقیق در برخی موارد، سبب میشود که انتخاب و معرفی منابع درسی دانشجویان علوم پزشکی بدون درنظر گرفتن شایستگی علمی و فنی کتاب‌های منتشر شده صورت گیرد که متعاقباً زیان‌های ناشی از آن نیز متوجه دانشجویان و جامعه خواهد شد.
معرفی آثار برجسته تألیفی یا ترجمه‌ای نه تنها برای دانشجویان و استادان مفید و شایسته است، بلکه انگیزه‌های لازم برای تقویت آثار علمی را در بین پدیدآورندگان و ناشران نیز افزایش میدهد و منجر به رقابت عادلانه نیز در این زمینه میشود.
تجهیز کتابخانههای علمی
6. انتخاب و خرید غیرکارشناسانه کتاب‌های علمی توسط برخی مؤسسات و دانشگاهها و دانشکده‌های علوم پزشکی: متأسفانه تجهیز کتابخانههای علوم پزشکی و خرید کتاب از سوی برخی مراکز پزشکی یک امر بسیار ساده تلقی شده و زمان و انرژی مناسب و کارشناسی‌های لازم برای آن صرف نمی‌شود و اغلب از افراد غیرمتخصص در این زمینه استفاده میشود. یکی از وظایف مهم مسئولان و مدیران دانشگاهها توجه و نظارت بر امر مهم تجهیز کتابخانه است که مخزن علمی دانشگاهها محسوب میشود.
در این زمینه تأکیدات و نظارت ویژه‌ای باید صورت بگیرد تا امر تجهیز کتابخانههای علمی به‌صورت کارشناسانه و متناسب با بودجه درنظر گرفته شده و نیازهای علمی دانشجویان و استادان دانشگاه یا مرکز پزشکی و توسط افراد متخصص صورت بگیرد و همچنین پیگیری‌های نظارتی پس از خرید نیز انجام شود. در همین رابطه همچنین در سال‌های اخیر شاهد توجه کمتر و تخصیص بودجه بسیار نادری در مقایسه با کتاب‌های خارجی برای خرید کتاب‌های داخلی بودیم که این امر یعنی توجه کمتر به تولید داخلی و کاهش انگیزه‌های پدیدآورندگان و ناشران داخلی.
7. ضعف و عدم حمایت از انجمن‌های علمی علوم پزشکی: در کشورهای پیشرفته یکی از مراکز مؤثر در تولید و تقویت بنیان‌های علم و دانش تقویت نهادهای مردمی و انجمن‌های علمی علوم پزشکی است که بازوان قدرتمندی برای متخصصین علمی محسوب می‌شوند به‌طور مثال انجمن‌های جراحان قلب، انجمن پرستاران مراقبت‌های ویژه، انجمن پرستاران قلب، انجمن روانپزشکان و ... صدها انجمن علمی را میتوان نام برد که نقش گستردهای در تدوین و تولید و انتشار علم و دانش مرتبط با انجمن خود را دارند، در حالی‌که نقش و جایگاه برخی از انجمن‌های علمی ما در حد نام و نشان و یا برگزاری چند سمینار باقی مانده است. این موضوع از طریق حمایتها و برنامه‌های تشویقی و تفویض وظایف علمی از طرف نهادهای وزارتی قابل تقویت و بهره‌برداری بیشتر است.
نشر سلامت همگانی
گستره نشر سلامت همگانی شامل آثار علمی منتشر شده در زمینه اطلاعات پزشکی عمومی مرتبط با آموزش، پیشگیری، درمان و بازتوانی است و در این زمینه ناشران زیادی فعال هستند و شامل ناشران عمومی نیز است.
آنچه که در این زمینه محرز است توجه رو به کاهش مردم به آثار مکتوب مرتبط به سلامت همگانی است که یک علت اساسی آن گسترش اطلاعات اینترنتی و مراجعه عمومی به این اطلاعات است که در برخی موارد متاسفانه ممکن است شامل اطلاعات نادرست نیز باشد.
از آنجایی که توجه به امر پیشگیری و آموزش آن هنوز در جامعه ما فراگیر نشده است و فرهنگسازی‌های لازم در این زمینه صورت نگرفته است، متعاقباً خرید کتاب‌های علمی مرتبط با سلامت در سبد خرید کمتر خانوادهای قرار دارد، به‌طوری‌که اغلب پروژه‌های مرتبط با انتشار کتاب‌های سلامت همگانی ناکام مانده یا در حال افول هستند.
تأمین بودجه‌های تجهیز کتابخانههای عمومی
در همین راستا و با توجه به کمبود توجه مردم به خرید کتاب‌های سلامت و نیز اهمیت امر سلامتی همگانی و ضرر و زیان‌های ناشی از آن به مردم و جامعه و دولت‌ها پیشنهاد میشود از محل یارانه‌های مربوط به خرید کتاب از ناشران و سایر یارانه‌های نهادها و ارگان‌های دولتی و بودجه‌های تجهیز کتابخانههای عمومی توجه ویژه‌ای به خرید کتاب‌های گستره سلامت همگانی بشود.
از سوی دیگر برخی مراکز تخصصی بهداشت و درمان نیز توجه کافی به آثار مربوط به آموزش و پیشگیری ندارند. در پزشکی مدرن تأکید بسیار زیادی بر آموزش و پیشگیری است تا کمترین هزینه را برای مردم و جامعه و همچنین دولت‌ها داشته باشد. این امر میسر نمی‌شود مگر با نگاه و برنامه‌ریزی ویژه به برنامه‌های آموزشی و پیشگیری در مراکز علمی پزشکی و تربیت متخصصان مربوطه. با توجه به نگاه ویژه وزیر محترم بهداشت و درمان به امر پیشگیری در دولت کنونی و طرح جامع سلامت همگانی، امیدواریم در همین رابطه از پدیدآورندگان و ناشران فعال در این زمینه حمایت‌های لازم صورت بگیرد تا انتشار آثار تخصصی و عمومی مرتبط با سلامت همگانی بیش از پیش تقویت شود.
با حمایت گسترده نهادهای پزشکی و مراکز بهداشت و درمان و پدیدآورندگان و ناشران و رسانه‌های مختلف، امکان آموزش سلامت همگانی و فرهنگسازی امر پیشگیری دور از ذهن نخواهد بود.
توسعه علم و دانش علوم پزشکی و توسعه سلامت همگانی
نشر جامعه‌نگر در سال 81 با دو رسالت توسعه علم و دانش علوم پزشکی و توسعه سلامت همگانی با تمرکز بر پیشگیری و آموزش شکل گرفته و تاکنون صدها عنوان کتاب در همین راستا منتشر کرده است و یکی از سیاست‌های کلی در انتخاب آثار علمی این مؤسسه توجه به رسالت‌هایمان متناسب با نیازهای جامعه بوده و خواهد بود.
انتشار اغلب آثار سلامت همگانی به دلیل نداشتن توجیه اقتصادی به‌عنوان یک مسئولیت اجتماعی برای این مؤسسه تعریف شده و امیدواریم بتوانیم گام‌هایی هرچند کوچک در پیشبرد سلامت همگانی کشورمان برداریم.
نام انتشارات نیز برگرفته از طب جامعه‌نگر است که در دنیای مدرن تأکید بر پیشگیری و آموزش دارد تا مردم جامعه کمتر بیمار شوند و اگر بیمار شدند زمان کمتری بستری شوند و اگر بستری شدند در کمترین زمان ممکن از بیمارستان ترخیص شوند. در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته با همین رویکرد توانسته‌اند هزینههای سلامت دولت‌ها و درمان را بشدت کاهش داده و مبالغ صرفه‌جویی شده را در بخش‌های تحقیقات صرف کنند.
اعتقاد نگارنده بر آن است که هر آنچه موردنقد قرار نگیرد، پیشرفتی در آن حاصل نخواهد شد و امیدوارم مجموعه انتقادات سازنده این عرصه راهگشای پیشرفت بیش از پیش نشر علوم پزشکی کشورمان باشد. البته وجود استثناها نیز در مواردی محتمل است که ممکن است نظر نگارنده را نقض کند و این موارد خاص مدنظر قرار نگرفته است و آنچه تحت عنوان چالش‌های نشر گستره سلامت بیان میشود، جنبه عمومی دارد.
نشر حوزه سلامت را میتوان به دو شاخه تخصصی و سلامت همگانی دستهبندی کرد که شاخه تخصصی آن مربوط به کتاب‌های تخصصی اعضای تیم بهداشت، درمان و آموزش پزشکی شامل پزشکان، پرستاران، ماماها، دندانپزشکان و پیراپزشکان و سایر متخصصان مرتبط است. شاخه دیگر مربوط به سلامت همگانی و شامل همه کتاب‌هایی است که به زبان عمومی نگارش شده‌اند و هدف آنها تلاش برای آموزش و انتقال اطلاعات پزشکی عمومی است.
ضعفها و کاستی‌های تولید علم و دانش
در این حوزه یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های کنونی کشورمان، ضعفها و کاستی‌های مربوط به تولید علم و دانش است. سؤال اساسی که اغلب در محافل پزشکی مطرح میشود این است که چرا با وجود آمار بسیار بالای مقالات و پژوهش‌های علوم پزشکی کشورمان هنوز اکثر منابع درسی دانشگاهیان ما ترجمه، تلخیص یا برگرفته از منابع خارجی است؟ چرا اطلاعات علمی دسته اول موجود در کشورمان کمتر مورد استفاده عملی قرار می‌گیرد؟ یا کمتر مورد اعتماد است؟ شاید روشن شدن مهم‌ترین دلایل این مشکل را باید در مشکلات و چالش‌های پیش روی نشر علوم پزشکی کشورمان بتوان ریشه‌یابی کرد.
برخی از مهم‌ترین چالش‌های پیشروی نشر علوم پزشکی به اعتقاد نگارنده شامل موارد زیر است:
1. ضعف حمایتی از پژوهشگران، مولفان، ویراستاران و سرویراستاران این گستره به‌طوری‌که بتوانند بدون مشکل معیشتی با صرف انرژی و زمان مناسب به امر پژوهش، تدوین و نگارش کتاب و مقالات علمی بپردازند که در نتیجه این امر منجر به ضعف در تولید علم و دانش مکتوب نیز شده است.
شکسپیر میگوید: «داشتن علم بهتر از داشتن ثروت است، ولی نداشتن ثروت بدتر از نداشتن علم است.» باید بپذیریم که موقعیت زندگی روزمره اجازه نمی‌دهد نویسنده و پژوهشگر علمی بدون توقع مالی و اقتصادی سال‌ها وقت صرف تحقیق و نوشتن کند، هر چند استثناهایی نیز ممکن است وجود داشته باشد.
از طرفی درصد حق تألیف کتاب‌های منتشر شده این نویسندگان نیز با توجه به شمارگان انتشار این کتاب‌ها یا حق تألیف مقالات کشورمان در حدی نیست که این حمایتها از جانب ناشران صورت بگیرد، در حالی‌که در کشورهای توسعه یافته با توجه به شمارگان انتشار کتاب‌های علمی، هزینه حق تألیف قابل توجه است و نیاز نویسنده را در اغلب موارد از نظر مادی تأمین می‌کند.
ضعفها و کاستی‌های مربوط به تولید علم و دانش
بنیان‌های علم و دانش پزشکی کشورمان بدون شک با حمایت مادی و معنوی از این گروه و تدوین استراتژی‌های اساسی و عملی مرتبط با نیازهای جامعه شکل می‌گیرد. بر این نکته تأکید می‌کنم فقط در صورت حمایت‌های مادی و معنوی کارشناسانه و هدفمند از این گروه‌ها، امکان دستیابی به تولید علم و دانش در سطح ملی و بینالمللی امکانپذیر است.
حمایت‌های فوق به شکل‌های مختلفی امکانپذیر است که برخی موارد را نام می‌برم: توجه به مقوله تولید علم و دانش ملی و فراملی در سیاستگذاری‌های کلان وزارت بهداشت، تخصیص هدفمند بودجه از طرف دانشگاهها، بیمارستان‌ها و سازمان‌های مرتبط علوم پزشکی برای توسعه پروژه‌های علمی و تحقیقاتی و نظارت دقیق بر چگونگی مصرف آن؛ حمایت از آثار علمی و پزشکی منتشر شده (برای مثال مرجع قراردادن آثار معتبر منتشر شده داخلی برای افزایش اعتماد و تقویت توان متخصصین داخلی)؛ تخصیص امتیازات علمی، مادی و معنوی متناسب با پژوهش‌ها و آثار منتشر شده علوم پزشکی و ....
تخصیص ناعادلانه امتیازات کتاب‌های تألیف و ترجمه
از دیگر موانع توسعه پژوهشی در این زمینه که انگیزه‌های کتابسازی را نیز در بین نویسندگان و مترجمان افزایش داده است، مربوط به تخصیص ناعادلانه و نادرست امتیازات کتاب‌های تألیف و ترجمه در مراحل پذیرش تحصیلات تکمیلی، ارتقای شغلی و ...توسط نهادهای مرتبط است.
متأسفانه برخی دانشجویان یا استادان فکر می‌کنند هدف وسیله را توجیه می‌کند و افرادی که خواهان ارتقای سریع هستند، دست به هر کاری می‌زنند تا هر چه سریع‌تر به اهداف خود برسند و اینچنین است که به جای تولید علم، شاهد تولید مصادیق کتابسازی هستیم.
فاجعه کتابسازی
در مواردی حتی مشاهده میشود به دلیل برتری امتیاز علمی آثار ترجمه بر تألیف، افرادی کتاب ترجمه را با اضافه کردن حتی چند جمله یا پاراگراف تمایل دارند به نام تألیف منتشر کنند که در چنین مواقعی ممکن است عدم آگاهی ناشران نیز مزید علت شود و فاجعه کتابسازی رخ میدهد. در حالی‌که مبرهن است که ترجمه کتاب در برخی موارد زحمات بسیار زیادی را در پی دارد و برای جلوگیری از این معضلات باید اختلاف امتیازات این آثار به گونه‌ای تنظیم شود که بازدارنده باشد. از دیگر مشکلات موجود در این زمینه، تخصیص امتیازات متفاوت و تبعیضآمیز برای ترتیب اسامی روی جلد کتاب یا عنوان مقالات است که انگیزه کار گروهی را در بین نویسندگان کاهش داده است و این موضوع هنوز در برخی مراکز علمی دانشگاهی در حال اجراست.
2. رخداد رو به افزون تکثیر غیرمجاز کتاب‌های علمی به شکل‌های زیراکس، جزوه، فایل الکترونیکی غیرمجاز و ... که تیشه به ریشه نشر گستره پزشکی زده است. سؤال اساسی در این زمینه این است که اگر نتیجه سال‌ها زحمات نویسندگان، مترجمان، ناشران و سایر دست‌اندرکاران به‌صورت آماده از سوی عده‌ای سودجو اینچنین مورد سوءاستفاده قرار گیرد، آیا توان و انگیزه ادامه این‌کار وجود خواهد شد؟ آیا دانشجو یا استاد از این موضوع آگاه است؟ به‌راستی مشکل کجاست؟
نقض قانون کپیرایت از سوی دانشگاهیان
متأسفانه این‌روزها شاهد ترویج گسترده نقض قوانین کپیرایت در بین دانشجویان و استادان دانشگاهها و حتی در دانشگاه‌های علوم پزشکی بزرگ و نامدار کشورمان هستیم. این موارد ناآگاهانه و گاهی هم آگاهانه صورت می‌گیرد و در اغلب موارد هم اقدام جدی از طرف مسئولان دانشگاهها برای پیشگیری از این معضل انجام نمیگیرد.
یکی از مهم‌ترین عوامل ترویج این مشکلات نیز واحدهای زیراکس و تکثیر مستقر در دانشگاهها و یا اطراف دانشگاهها هستند که کتاب‌های علمی را به صورت غیرمجاز تکثیر کرده و به‌صورت جزوه با قیمتی اندکی ارزانتر تحویل دانشجوها میدهند. در مواردی حتی مشاهده میشود که مدرسان غیرمسئول، کتاب‌های علمی را به شکل جزوه یا فایل از طریق نمایندگان کلاس‌ها تحویل دانشجویان داده و این امر را ترویج می‌کنند.
بساط جزوه‌های درسی برچیده شود
در حالی‌که مدرسان و دانشجویان علوم پزشکی کشورهای توسعه‌یافته غیر از کتاب‌های علمی از مدرن‌ترین ابزارهای کمک آموزشی برای تسهیل در فراگیری علوم استفاده می‌کنند، آیا وقت آن فرا نرسیده است که بساط جزوه در دانشگاه‌های ما برچیده شود؟ به‌راستی هنوز چند درصد دانشجویان علوم پزشکی کتاب خریداری می‌کنند؟ شمارگان کتاب‌های پزشکی و شواهد موجود حکایت از این دارد که تعداد قابل توجهی از دانشجویان هنوز به جزوه کلاسی اکتفا می‌کنند. عامل یا عوامل این معضل چیست؟ آیا دریافت نمره پایان ترم هدف است یا تربیت نیروی متخصص؟ بسیاری از مطالب فراگرفته شده باید در طی زمان مرور شود تا ملکه ذهن شود، آیا این کار با جزوه امکانپذیر است؟
بدون شک بخش عمده جزوات دانشجویی و زیراکسی پس از آزمون به زبالهدان سرازیر خواهد شد و امکان مرور احتمالی مطالب را به دانشجو نخواهد داد. در همین راستا نقش و جایگاه آموزشی مدرسان و آگاهسازی آنها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است که دانشگاه‌های علوم پزشکی می‌توانند بسترهای لازم را در این زمینه فراهم کنند.
لزوم جلوگیری از نقض صریح قانون کپیرایت
در همین راستا و برای حل مشکلات نشر حوزه سلامت و پزشکی، از وزرای بهداشت و علوم و مسئولان محترم دانشگاه آزاد اسلامی درخواست میکنیم برای حمایت از تولید علم و دانش ملی و پیشگیری از مشکلات روزافزون عرصه تولید آثار علمی مکتوب، طی بخشنامه‌هایی به مراکز و دانشگاه‌های ذیربط و اطلاعرسانی شایسته به استادان و دانشجوها، از نقض صریح قوانین کپیرایت جلوگیری کنند و توصیه‌های لازم برای اشاعه فرهنگ استفاده از کتاب علمی به جای جزوه کلاسی انجام شود تا چراغ امیدی برای نویسندگان، مترجمان و ناشران باشد. بدون شک نتایج حاصل از توسعه کتابخوانی توسط دانشجویان میتواند پشتوانه مهمی برای دست‌اندرکاران تولید آثار علمی مربوطه باشد و عدم توجه به این پشتوانه علمی میتواند آسیب‌های جدی را به دنبال داشته باشد.
کتابسازی؛ آگاهانه یا ناآگاهانه؟
3. کتابسازی یا سرقت علمی و ادبی: معضل کتابسازی، کپی‌برداری یا رونویسی از کتاب‌های پزشکی که نوعی سرقت علمی و ادبی محسوب میشود نیز در موارد زیادی از سوی برخی افراد ناآگاه و با انگیزه‌های مختلف صورت می‌گیرد. نویسندگان و ناشرانی که اقدام به انجام این کار می‌کنند اغلب از روی ناآگاهی و نداشتن اطلاعات است. ریشه بخشی از این مشکلات که مربوط به نویسندگان و مترجمان است، به فراگیری نادرست روش‌های تحقیق و پژوهش علمی در تحصیلات عالی برمی‌گردد.
اگر اصول صحیح این روش‌ها به‌درستی در دانشگاهها آموزش داده شود، تا حدود زیادی بازدارنده خواهد بود و میتواند پشتوانهای برای تولیدات علمی کشور به روش صحیح باشد. بخش دیگر مربوط به روش‌های پیشگیری، نظارت و کنترل بر نهادهای مرتبط با تولید آثار مکتوب است. به‌طور مثال قوانین روزآمد و شفاف کپیرایت و اطلاعرسانی مرتبط با آن میتواند به‌عنوان یک عامل بازدارنده خوبی باشد. بررسی دقیق صلاحیت‌های علمی افراد و مؤسسات مرتبط با تولید کتاب‌های علمی را میتوان به عنوان عامل بازدارنده دیگر نام برد.
وجود مراجع و مراکز رسیدگی سریع و دقیق به تخلفات
4. قوانین غیرشفاف کپیرایت داخلی و نپیوستن به قوانین بینالمللی: وجود قوانین شفاف و روزآمد به عنوان یک اقدام بازدارنده مناسب برای پیشگیری از کتابسازی میتواند مؤثر باشد. به همان نسبت وجود مراجع و مراکز رسیدگی سریع و دقیق به تخلفات مرتبط با این قوانین بسیار مفید خواهد بود. در حوزه بینالمللی از مهم‌ترین معضلات موجود در عرصه کتاب‌های علوم پزشکی انتشار ترجمه‌های متعدد از برخی آثار خارجی است که منجر به هدر رفتن انرژی و هزینههای گزافی در این زمینه شده است، در حالی‌که پیوستن به قوانین کپیرایت بینالمللی یک عامل بازدارنده مناسب در این زمینه است؛ البته تأکید می‌کنم نحوه پیوستن به قوانین کپیرایت بینالمللی بسیار مهم است و نیاز به کارشناسی دقیق با حضور نمایندگان تشکل‌های مختلف نشر دارد.
معرفی آثار برجسته تألیفی یا ترجمه
5. نگاه غیرکارشناسانه در معرفی برخی منابع درسی دانشگاهها از سوی اعضای بورد و مدرسین: در حالی‌که یکی از مهم‌ترین وظایف معلمان و مدرسان در معرفی آثار شایسته به دانشجویان است، متأسفانه وجود انگیزه‌های مادی و غیرعلمی و عدم اطلاعرسانی دقیق در برخی موارد، سبب میشود که انتخاب و معرفی منابع درسی دانشجویان علوم پزشکی بدون درنظر گرفتن شایستگی علمی و فنی کتاب‌های منتشر شده صورت گیرد که متعاقباً زیان‌های ناشی از آن نیز متوجه دانشجویان و جامعه خواهد شد.
معرفی آثار برجسته تألیفی یا ترجمه‌ای نه تنها برای دانشجویان و استادان مفید و شایسته است، بلکه انگیزه‌های لازم برای تقویت آثار علمی را در بین پدیدآورندگان و ناشران نیز افزایش میدهد و منجر به رقابت عادلانه نیز در این زمینه میشود.
تجهیز کتابخانههای علمی
6. انتخاب و خرید غیرکارشناسانه کتاب‌های علمی توسط برخی مؤسسات و دانشگاهها و دانشکده‌های علوم پزشکی: متأسفانه تجهیز کتابخانههای علوم پزشکی و خرید کتاب از سوی برخی مراکز پزشکی یک امر بسیار ساده تلقی شده و زمان و انرژی مناسب و کارشناسی‌های لازم برای آن صرف نمی‌شود و اغلب از افراد غیرمتخصص در این زمینه استفاده میشود. یکی از وظایف مهم مسئولان و مدیران دانشگاهها توجه و نظارت بر امر مهم تجهیز کتابخانه است که مخزن علمی دانشگاهها محسوب میشود.
در این زمینه تأکیدات و نظارت ویژه‌ای باید صورت بگیرد تا امر تجهیز کتابخانههای علمی به‌صورت کارشناسانه و متناسب با بودجه درنظر گرفته شده و نیازهای علمی دانشجویان و استادان دانشگاه یا مرکز پزشکی و توسط افراد متخصص صورت بگیرد و همچنین پیگیری‌های نظارتی پس از خرید نیز انجام شود. در همین رابطه همچنین در سال‌های اخیر شاهد توجه کمتر و تخصیص بودجه بسیار نادری در مقایسه با کتاب‌های خارجی برای خرید کتاب‌های داخلی بودیم که این امر یعنی توجه کمتر به تولید داخلی و کاهش انگیزه‌های پدیدآورندگان و ناشران داخلی.
7. ضعف و عدم حمایت از انجمن‌های علمی علوم پزشکی: در کشورهای پیشرفته یکی از مراکز مؤثر در تولید و تقویت بنیان‌های علم و دانش تقویت نهادهای مردمی و انجمن‌های علمی علوم پزشکی است که بازوان قدرتمندی برای متخصصین علمی محسوب می‌شوند به‌طور مثال انجمن‌های جراحان قلب، انجمن پرستاران مراقبت‌های ویژه، انجمن پرستاران قلب، انجمن روانپزشکان و ... صدها انجمن علمی را میتوان نام برد که نقش گستردهای در تدوین و تولید و انتشار علم و دانش مرتبط با انجمن خود را دارند، در حالی‌که نقش و جایگاه برخی از انجمن‌های علمی ما در حد نام و نشان و یا برگزاری چند سمینار باقی مانده است. این موضوع از طریق حمایتها و برنامه‌های تشویقی و تفویض وظایف علمی از طرف نهادهای وزارتی قابل تقویت و بهره‌برداری بیشتر است.
نشر سلامت همگانی
گستره نشر سلامت همگانی شامل آثار علمی منتشر شده در زمینه اطلاعات پزشکی عمومی مرتبط با آموزش، پیشگیری، درمان و بازتوانی است و در این زمینه ناشران زیادی فعال هستند و شامل ناشران عمومی نیز است.
آنچه که در این زمینه محرز است توجه رو به کاهش مردم به آثار مکتوب مرتبط به سلامت همگانی است که یک علت اساسی آن گسترش اطلاعات اینترنتی و مراجعه عمومی به این اطلاعات است که در برخی موارد متاسفانه ممکن است شامل اطلاعات نادرست نیز باشد.
از آنجایی که توجه به امر پیشگیری و آموزش آن هنوز در جامعه ما فراگیر نشده است و فرهنگسازی‌های لازم در این زمینه صورت نگرفته است، متعاقباً خرید کتاب‌های علمی مرتبط با سلامت در سبد خرید کمتر خانوادهای قرار دارد، به‌طوری‌که اغلب پروژه‌های مرتبط با انتشار کتاب‌های سلامت همگانی ناکام مانده یا در حال افول هستند.
تأمین بودجه‌های تجهیز کتابخانههای عمومی
در همین راستا و با توجه به کمبود توجه مردم به خرید کتاب‌های سلامت و نیز اهمیت امر سلامتی همگانی و ضرر و زیان‌های ناشی از آن به مردم و جامعه و دولت‌ها پیشنهاد میشود از محل یارانه‌های مربوط به خرید کتاب از ناشران و سایر یارانه‌های نهادها و ارگان‌های دولتی و بودجه‌های تجهیز کتابخانههای عمومی توجه ویژه‌ای به خرید کتاب‌های گستره سلامت همگانی بشود.
از سوی دیگر برخی مراکز تخصصی بهداشت و درمان نیز توجه کافی به آثار مربوط به آموزش و پیشگیری ندارند. در پزشکی مدرن تأکید بسیار زیادی بر آموزش و پیشگیری است تا کمترین هزینه را برای مردم و جامعه و همچنین دولت‌ها داشته باشد. این امر میسر نمی‌شود مگر با نگاه و برنامه‌ریزی ویژه به برنامه‌های آموزشی و پیشگیری در مراکز علمی پزشکی و تربیت متخصصان مربوطه. با توجه به نگاه ویژه وزیر محترم بهداشت و درمان به امر پیشگیری در دولت کنونی و طرح جامع سلامت همگانی، امیدواریم در همین رابطه از پدیدآورندگان و ناشران فعال در این زمینه حمایت‌های لازم صورت بگیرد تا انتشار آثار تخصصی و عمومی مرتبط با سلامت همگانی بیش از پیش تقویت شود.
با حمایت گسترده نهادهای پزشکی و مراکز بهداشت و درمان و پدیدآورندگان و ناشران و رسانه‌های مختلف، امکان آموزش سلامت همگانی و فرهنگسازی امر پیشگیری دور از ذهن نخواهد بود.
توسعه علم و دانش علوم پزشکی و توسعه سلامت همگانی
نشر جامعه‌نگر در سال 81 با دو رسالت توسعه علم و دانش علوم پزشکی و توسعه سلامت همگانی با تمرکز بر پیشگیری و آموزش شکل گرفته و تاکنون صدها عنوان کتاب در همین راستا منتشر کرده است و یکی از سیاست‌های کلی در انتخاب آثار علمی این مؤسسه توجه به رسالت‌هایمان متناسب با نیازهای جامعه بوده و خواهد بود.
انتشار اغلب آثار سلامت همگانی به دلیل نداشتن توجیه اقتصادی به‌عنوان یک مسئولیت اجتماعی برای این مؤسسه تعریف شده و امیدواریم بتوانیم گام‌هایی هرچند کوچک در پیشبرد سلامت همگانی کشورمان برداریم.
نام انتشارات نیز برگرفته از طب جامعه‌نگر است که در دنیای مدرن تأکید بر پیشگیری و آموزش دارد تا مردم جامعه کمتر بیمار شوند و اگر بیمار شدند زمان کمتری بستری شوند و اگر بستری شدند در کمترین زمان ممکن از بیمارستان ترخیص شوند. در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته با همین رویکرد توانسته‌اند هزینههای سلامت دولت‌ها و درمان را بشدت کاهش داده و مبالغ صرفه‌جویی شده را در بخش‌های تحقیقات صرف کنند.
نظر شما