خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) - علی صدرایی خوئی: چند اثر از دانشمندان شیعی موسوم به «الفوائد الرضویة» در دست است، که اغلب آن‏ها‏‏‏ را هنگامی که به پابوسی آستان قدسی امام رضا مشرف شده ‏اند، نگاشته‏ اند.

تاکنون هفت اثر موسوم به این نام، شناخته شده در اینجا اثرٍ هشتمی موسوم به الفوائد الرضویة، از عالم شیعی دیگری معرفی می‌گردد، که تاکنون از انظار به دور مانده، و فقط یک نسخه از آن شناخته شده است.

انگیزه نگارش
دوست گرانقدر و دانشمند والامقام جناب شیخ رسول جعفریان، خبر دادند که بنای انتشار گرامی نامه ای برای پیشکش خدمت استاد مسلم کتابشناسی و پیر عالم فهرستنویسی و فهرست نگاری و مؤسس چندین کتابخانه خطی و دیجیتالی در باره  نسخ خطی، استاد سید احمد حسینی اشکوری ـ ادام الله ظله العالی ـ را دارند. حقیر از شنیدن این خبر مسرور گردید، زیرا استاد حقّی گران بر ذمه این حقیر در تعلیم فهرست نویسی دارند و الگوی قاطبه فهارس حقیر، متخذ از شیوه فهرست نویسی آن استاد پیش کسوت می باشد.

بدین منظور قرار شد مقاله ای برای این گرامی دفتر ارسال گردد ولی موانع متعدد مانع این امر می گشت که پیگیری های محقق گرامی آقای علیرضا اباذری عزم را بر رفع موانع و نگارش موانع جدی ساخت تا اینکه این تحفه درویشانه، آماده و اینک تقدیم این بزم علمی می گردد. امید که در عالم جاودان ـ که به زودی به روی همه و از جمله این حقیر، رخ خواهد گشود ـ این امر و امور مشابه آن تحفه ای نورانی گردد و موجب سرور و ابتهاج را فراهم نماید. بمنّه و کرمه انّه علی کلّ شیءً قدیر.
 
 چند اثر از دانشمندان شیعی موسوم به «الفوائد الرضویة» در دست است، که اغلب آن ها    را هنگامی که به پابوسی آستان قدسی امام رضا مشرف شده اند، نگاشته اند. تاکنون هفت اثر موسوم به این نام، شناخته شده که عبارتند از:
 
1. الفوائد الرضویة، در شرح حدیث راس الجالوت، تالیف قاضی سعید قمی، که در 14 ربیع الاول 1099ق، از تالیف آن فراغت یافته است.
 
2. الفوائد الرضویة، در شرح طب الرضا، تالیف مولی محمد بن  محمد حسن مشهدی (م 1257ق)، که شاگردش مولی نوروز علی بسطامی آن را تماماً در کتابش فردوس التواریخ آورده است.[1]
 
3. الفوائد الرضویة فی فوائد متفرقة، تالیف سید محمد باقر بن  اسماعیل رضوی محلاتی (قرن 13ق).[2]
 
4. الفوائد الرضویة فی شرح زیارة امام رضا ، محمد بن  سلیمان تنکابنی (م 1302ق)، که نسخه منحصر آن در کتابخانه علامه شیخ حسین راضی حجازی در قم نگهداری می شود.
 
5. الفوائد الرضویة علی الفرائد المرتضویة، یا حاشیه بر فرائد الاصول (الرسائل) شیخ مرتضی انصاری (م 1282ق)، تالیف آقا رضا بن  محمد هادی همدانی (م 1322ق). [3]
 
6. الفوائد الرضویة فی احوال علماء المذهب الجعفریة، تالیف حاج شیخ عباس قمی (م 1359ق).
 
7. الفوائد الرضویة فی اصول الفقه، تالیف شیخ محمد رضا طبسی (معاصر).[4]
 
به این آثار باید کتاب الفوائد الطوسیة شیخ حر عاملی (م 1104ق)، را نیز اضافه نمود، که در نامگذاری و موضوع تالیف با آثار فوق، همگون است.
 
در اینجا اثرٍ هشتمی موسوم به الفوائد الرضویة، از عالم شیعی دیگری معرفی می گردد، که تاکنون از انظار به دور مانده، و فقط یک نسخه از آن شناخته شده است. ابتدا درباره مولف و محتوای این اثر، توضیحاتی ذکر می شود، پس از آن بخشی از این کتاب ارزشمند، برای اطلاح بیشتر خوانندگان با سبک و شیوه نگارش آن ذکر می گردد.
 
1. مؤلف
 این اثر متعلق به عالمی شیعی است که معاصر با شیخ حر عاملی بوده و در اثرش و در آن، در چند جا از وی با تعبیر «شیخ معاصر» یاد کرده است.
 
متاسفانه غیر از همین رساله و رساله کوتاه دیگری در لغز ـ که در آخر این رساله، چند صفحه آن ضمیمه شده ـ از مولف اثر و نشانی به دست نیآمد و نامش نیز دانسته نشد.
 
بنابر این اطلاع چندانی از مؤلف این اثر در دست نیست و اطلاعات ما منحصر به مطالبی است که وی در اثنای این دو رساله از خود بر جای نهاده است. این اطلاعات در یک جمع بندی چنین است:
 
- وی در علوم مختلف چون ادبیات عرب (نحو،  صرف، معانی و بیان)، منطق، کلام، فلسفه، فقه، حدیث و تفسیر، صاحب نظر بوده و به همین دلیل این دو رساله را به عربی نوشته، که زبان علمی آن دوره بوده است.
 
- او مدافع فلسفه بوده و در کتابش چند جا از مناظره اش با مخالفین این علم، یاد کرده است.
 
- او در مشهد رضوی مسافر بوده و در مدت اقامتش در این شهر به تدریس و تحقیق در علوم اسلامی مشغول بوده و حاصل یافته های علمی خود را در این کتاب، به صورت منظم و دقیق یادداشت نموده است.
 
- او قبل از نقد هر نظریه علمی،  ابتدا قائل آن نظریه و بعد از آن کتابی که نظریه مذکور در آن مطرح شده، را یاد می کند و بعد نصّ عبارت آن دانشمند را آورده و در ادامه نظر خود را پیرامون آن اعلام می دارد.
 
2. نسخه کتاب
 
نسخه منحصر این اثر به شماره 10572 در کتابخانه مجلس شورای اسلامی ایران نگهداری می شود. در این نسخه علاوه ب فرائد الرضویه، اثر دیگری از همین مولف که یک لغز می باشد، موجود است. حوادث روزگار برگهایی از آغاز و انجام نسخه را از بین رفته برده، و به همین دلیل رساله اول – الفوائد الرضویة – از آغاز و رساله دوم – رساله در لغز – از انجام، ناقص گشته است.
 
برگهای باقی مانده از نسخه 59 برگ است که 53 برگ آن الفوائد الرضویة، و در چهار برگ آخر رساله لغز، تحریر گردیده است.
 
صفحه های رساله اول پانزده سطری و به خط زیبای نستعلیق تحریر شده، ولی رساله دوم هفت سطری است و از حیث خوشنویسی از رساله اول زیباتر است.
 
نسخه فاقد تاریخ کتابت بوده به قرینه یاد کرد از مولف با دعای «سلمه الله» و همچنین رسم الخط نسخه و کاغذ آن، مشخص است که در قرن یازدهم ، و گویا زیر نظر مولف تحریر شده است. عنوان بابها و نشانیها در نسخه، با شنگرف تحریر و نشانه گذاری شده است.
 
3. دیگر آثار مولف
 
مولف در اثنای الفوائد الرضویة، و حواشی رساله لغز، از دو دثر دیگرش نیز یاد کرده، بنابر این تاکنون عنوان چند اثر علمی وی به دست می آید، که چنین است:
 
1. الفوائد الرضویة (رساله معرفی شده).
 
2. رساله در لغز. رساله کوتاهی است در لغز، این لغز در باره آیه ای از قرآن کریم است، و چنین آغاز می شود:
 
«بسمله. و رضوان من الله اکبر و ذلک هو الفوز العظیم تلک الامثال نضربها للناس لعلهم یتفکرون و ما یعقلها الا العالمون.
 
تحفة لمن قیل فی شأنه: انّ الارض یرثها عبادی الصالحون.
 
احبایی انبئونی عن اسم اوله آیة و صالح لاخریة آیة من فواتح السور و آخره لاقدمیّة آیت عدیدة بکونه نصفاً لها او خمسها فی السبع، مشتهر عندنا معاشر الشیعة».
 
3. تنها نسخه موجود از این لغز، نسخه ش 10572 کتابخانه مجلس شورای اسلامی است. در این نسخه ابتدا الفوائد الرضویة مؤلف، و بعد از آن، رساله لغز در برگهای (55ب – 57ب) تحریر گردیده است. متاسفانه حوادث دوران بخشی از اول و آخر نسخه را از بین برده، و فقط هفت صفحه از آغاز این لغز ـ هر صفحه دارای هفت سطر ـ باقی مانده است. در حواشی این هفت صفحه، و لابلای سطور آن، کاتب توضیحاتی را از مؤلف با دعای «سلمه الله» ضبط نموده است.
 
4. حاشیه حاشیه خفری بر شرح تجرید قوشچی: در حاشیه رساله لغز مولف از این اثر یاد کرده، و چنین می نویسد:
 
«... کما قال المحقق الفرید فی شرح التجرید فصل فی الماهیة و لواحقها و هو ما به الشی هو هو. و لیَ علی المحقق الشیرازی هاهنا کلام اوردناه فی تعلیقاتنا علیه» (ص 57 نسخه).
 
منظور از «محقق فرید» ملا علی قوشچی است و منظور از محقق شیرازی، شمس الدین محمد خفری شیرازی است که حاشیه اش بر شرح تجرید قوشچی معروف است.
 
5. حاشیه بر حواشی ملا میرزا جان: مولف در الفوائد الرضویة در یاد کرد نظریه ای از باغنوی و نقد آن، چنین می نویسد:
 
«... اذا عرفت هذا فقس علیه کلِ ما کتبه ذلک الفاضل (ملا میرزا جان) البری عن التعمق و التحقیق علی کتب الحکمة و الاصول کما اشرنا علیه فی تعلیقاتنا علیها». (برگ 4 نسخه).
 
4. محتوا
 
الفوائد الرضویه چند ویژگی مختص به خود دارد که نشانگر ذوق مولف و احاطه وی بر مسائل و مباحث علمی است.
 
مولف ـ که امیدواریم نامش با اعانت محققین شناخته شود – در این اثر تحقیقات علمی خود را – که در سفر مشهد عائدش شده ـ جمع آوری و به یاد بود آن سفر روحانی، «الفوائد الرضویة» نامیده است.
 
مولف علیرغم اینکه در سفر بوده، ولی یادداشتها و تحقیقاتش را به صورت منظم و موضوعی در این اثر در چند بخش، در این کتاب تدوین و جمع آوری نموده است. عنوآن ها    این بخشها نشانگر احاطه علمی مولف و نظم ولی در یادداشت برداری و فیش نویسی می باشد. عنوان بخشهای کتاب ـ با ذکر شماره صفحه آن در نسخه ـ چنین است:
 
1. بعض ابحاثنا المنتخبه من فوایدنا الرضویه علی اصحابنا اللغویین (1 ر)،
 
2. بعض ابحاثنا المنتخبه من فوایدنا الرضویه علی اصحابنا المنطقیین (7 ب)،
 
3. بعض ابحاثنا المنتخبه من فوایدنا الرضویه علی اصحابنا الاصولیین (16 ب)،
 
4. بعض ابحاثنا المنتخبه من فوایدنا الرضویه علی اصحابنا المتکلمین و الحکماء (25 ب)،
 
5. بعض ابحاثنا المنتخبه من فوایدنا الرضویه علی اصحابنا الفقهاء و المحدثین (35 ب)،
 
6. بعض ابحاثنا المنتخبه من فوایدنا الرضویه علی اصحابنا المفسرین (48 ب – 54 ب).
 
تکرار عبارت «بعض ابحاثنا المنتخبه» در عنوآن ها   ، نشانگر آن است که مؤلف مطالب دیگری را نیز یادداشت نموده بوده، ولی در این کتاب مسائل مهم را ذکر کرده است.
 
چنانچه ملاحظه می شود این رساله دارای شش بخش و جمعاً در ده علم می باشد.
 
منابع: 
[1]. الذریعه، ج 16، ص 340.  [2]. همان.  [3]. همان.  [4]. همان.  [5]. التهذیب، الشیخ الطوسی، ج 1، ص 39.   [6]. الاستبصار، الشیخ الطوسی، ج 1، ص 125: باب سقوط فرض الوضوء عند الغسل من الجنابة.  [7]. الحاشیة علی الاستبصار، للسید محمد علی‏بن‏ الحسین العاملی (م 1009ق)، لم یطبع بعد. ذکر فی الذریعة، ج 6، ص 19.  [8]. من لایحضره الفقیه، الشیخ الصدوق، ج 1، ص 358 .   [9]. عیون أخبار الرضا7، الشیخ الصدوق، ج 1، ص 219 .و تمام الحدیث: «أحمد‏بن‏ علی الانصاری عن أبی الصلت الهروی قال: قلت للرضا علیه السلام یا‏بن‏ رسول الله إن فی سواد الکوفة قوما یزعمون أن النبی لم یقع علیه السهو فی صلاته، فقال: کذبوا لعنهم الله أن الذی لا یسهو هو الله الذی لا إله إلا هو قال: قلت یا‏بن‏ رسول الله وفیهم قوما یزعمون أن الحسین‏بن‏ علی علیه السلام لم یقتل وأنه القی شبهه علی حنظلة‏بن‏ أسعد الشامی وأنه رفع إلی السماء کما رفع عیسی‏بن‏ مریم علیه السلام ویحتجون بهذه الایة ( ولن یجعل الله للکافرین علی المؤمنین سبیلا ) ( 1 ) فقال: کذبوا علیهم غضب الله ولعنته وکفروا بتکذیبهم لنبی الله ( ص ) فی اخباره بأن الحسین‏بن‏ علی علیه السلام سیقتل والله لقد قتل الحسین علیه السلام وقتل من کان خیرا من الحسین أمیر المؤمنین والحسن‏بن‏ علی: وما منا إلا مقتول وإنی والله لمقتول بالسم باغتیال من یغتالنی اعرف ذلک بعهد معهود إلی من رسول الله ( ص ) أخبره به جبرئیل عن رب العالمین عز وجل وأما قول الله عز وجل: ( ولن یجعل الله للکافرین علی المؤمنین سبیلا ) فانه یقول: لن یجعل الله لکافر علی مؤمن حجة ولقد أخبر الله عز وجل عن کفار قتلوا النبیین بغیر الحق ومع قتلهم إیاهم أن یجعل لهم علی إنبیائه: سبیلا من طریق الحجة وقد أخرجت ما رویته فی هذا المعنی فی کتاب إبطال الغلو والتفویض.
 
[10]. سورة البقرة: الآیة 223.  [11]. الانتصار، الشریف المرتضی،  ص 293. لخص المصنف موضع الحاجة من کلامه. و تمامه کلامه هکذا: « ومما شنع به علی الإمامیة ونسبت إلی التفرد به وقد وافق فیه غیرها القول بإباحة وطء النساء فی غیر فروجهن المعتادة للوطء، وأکثر الفقهاء یحظرون ذلک. وحکی الطحاوی فی کتاب الاختلاف عن مالک أنه قال: ما أدرکت أحدا أقتدی به فی دینی یشک فی أن وطء المرأة فی دبرها حلال، ثم قرأ: «نساؤکم حرث لکم . الآیة». وقال الطحاوی فی کتابه هذا: حکی لنا محمد‏بن‏ عبد الله‏بن‏ الحکم أنه سمع الشافعی یقول: ما صح عن النبی7 فی تحریمه ولا تحلیله شئ، والقیاس أنه حلال. والحجة فی إباحة ذلک إجماع الطائفة . وأیضا قوله تعالی: «نساؤکم حرث لکم فأتوا حرثکم أنی شئتم» ومعنی أنی شئتم کیف شئتم، وفی أی موضع شئتم وآثرتم ولا یجوز حمل لفظة «أنی» هاهنا علی الوقت، لأن لفظة «أنی» تختص الأماکن وقلما تستعمل فی الأوقات، واللفظة المختصة بالوقت أیان شئتم، ولا فرق بین قولهم ألق زیداً أنی کان وأین کان فی عموم الأماکن . علی أنا لو سلمنا أن الوقت مراد بهذه اللفظة حملناها علی الأمرین معا من الأوقات والأماکن».
 [12]. شرح اللمعة، الشهید الثانی، ج 1، ص 261 . و تمام کلامه:
 «ونزح سبعین دلوا معتادة، علی تلک البئر، فإن اختلفت فالأغلب للانسان، أی لنجاسته المستندة إلی موته، سواء فی ذلک الذکر والانثی والصغیر والکبیر، والمسلم والکافر، إن لم نوجب الجمیع لما لا نص فیه، وإلا اختص بالمسلم».
 [13]. مفتاح الفلاح، الشیخ البهائی، ص 13.
 [14]. الفوائد الطوسیة، الشیخ حر العاملی، ص 294.
 [15]. شرائع الاسلام،  المحقق الحلی، ج 1، ص 258.
 [16]. الکافی، الشیخ الکلینی، ج 2، ص 237. مع تفاوت یسیر. و فیه حدیث هکذا: « عنه، عن محمد‏بن‏ علی، عن محمد‏بن‏ سنان، عن عیسی النهر یری، عن أبی عبد الله7 قال: قال رسول الله (ص): من عرف الله وعظمه منع فاه من الکلام وبطنه من الطعام وعفی نفسه بالصیام والقیام، قالوا: بآبائنا وامهاتنا یا رسول الله هؤلاء أولیاء الله ؟ قال: إن أولیاء الله سکتوا فکان سکوتهم ذکرا، ونظروا فکان نظرهم عبرة، ونطقوا فکان نطقهم حکمة، ومشوا فکان مشیهم بین الناس برکة، لولا الآجال التی قد کتبت علیهم لم تقر أرواحهم فی أجسادهم خوفا من العذاب وشوقا إلی الثواب».
 [17]. الکافی، الشیخ الکلینی، ج 1، ص 20 .
 [18]. المراد من الموید القزوینی، ملا خلیل‏بن‏ غازی القزوینی (م 1089ق) و له شرحان للکافی، اوله فارسیة و سماه الصافی و الثانی بالعربیة و سمّاه بالشافی.
 [19]. الشافی فی شرح اصول الکافی، المولی خلیل القزوینی، ج 1، ص 240-241.
 منبع: جشن نامه استاد اشکوری