خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): دکتر فاطمه راکعی، شاعر، محقق (دارای لیسانس مترجمی زبان و فوق لیسانس و دکترای زبانشناسی) و دبیرکل «جمعیت زنان مسلمان نواندیش» است. علاوه بر عضویت در کمیسیون فرهنگی مجلس ششم، سابقه معاونت پژوهشی دانشگاه الزهرا (س)، معاونت آموزشی و پژوهشی دانشکده الهیات و ادبیات و ریاست گروه‌های ادبیات انگلیسی همین دانشگاه، ریاست مرکز امور زنان و خانواده ریاست جمهوری، مدیریت عامل انجمن شاعران ایران، ریاست هیئت مدیره دفتر شعر جوان و عضویت در هیات امنای نهاد کتابخانه‌های عمومی، بخشی از سوابق علمی و اجرایی اوست.
فاطمه راکعی در گفت‌وگو با ایبنا از نواندیشی دینی و کتاب‌های مرتبط با آن می‌گوید و از فعالیت‌های خود در این زمینه خبر می‌دهد.
خانم راکعی! به عنوان دبیر کل «جمعیت زنان مسلمان نواندیش»، دیدگاه شما در مباحث «روشنفکری دینی» و «نواندیشی دینی» چیست؟
به نظر من اگرچه این دو عبارت تفاوت‌هایی ظریف با هم دارند ولی هر دو یک مفهوم را می‌رسانند. البته به واسطه انتقادهایی که بر «روشنفکری» وارد است، همنشینی این واژه با «دین» شاید مترتب معانی منفی هم باشد که آن معانی بر نواندیشی دینی وارد نیست. با این مقدمه لازم است تعریف کوتاهی از «نواندیشی دینی» داشته باشم. من معتقدم تنها چیزی که نواندیشی دینی را از سایر رویکردها به دین متمایز می‌کند، مسئله‌ای بسیار مهم است که امام خمینی (ره) هم بسیار آگاهانه بر آن تأکید داشتند و آن، توجه فقها به مقتضیات زمان و مکان است. هرچند این دیدگاه تنها مختص ایشان نبوده و نیست.
نگاه فقیهانه امام (ره) همان فقه پویا و اجتهاد نوین است. اجتهاد و فقه پویا، نیاز ما و تضمین‌کننده پویایی نظام دینی در دنیای امروز است که متأسفانه بعد از رحلت بنیانگذار جمهوری اسلامی، تا اندازه زیادی از آن غفلت شد و من ریشه بسیاری از مشکلات امروز جامعه را غفلت از این دیدگاه می‌دانم.
اجازه دهید جزئی‌تر وارد بحث شویم. ارزیابی شما از طیف وسیع و متنوع کتاب‌های مرتبط با نواندیشی دینی ــ چه آثار متأخر و چه متقدم ــ چیست؟
دکترشریعتی در حوزه‌های فلسفی، اعتقادی، اسلام انقلابی و اسلام امروزین، از دیدگاه یک عالم و هنرمند نواندیش دینی به مسائل می‌نگریست. از این رو کتاب‌هایش حرف‌هایی بسیار برای گفتن دارند. آثار استاد مطهری هم به واسطه التزام به مقتضیات زمان و مکان، تا حد زیادی همین دیدگاه را دارند هرچند ممکن است این دو دیدگاه کاملاً بر هم منطبق نباشند. در این حوزه، دیدگاه‌های آیت‌الله سیستانی نیز برجسته‌اند.
همان طور که می‌دانیم کتاب‌های دکتر شریعتی و آیت‌الله مطهری عمدتاً قبل از پیروزی انقلاب‌اسلامی و شکل‌گیری و قوام نظام دینی در ایران نگاشته شده‌اند. آیا این آثار همچنان پاسخگو و راهگشای مسائل و پرسش‌های روز می‌توانند باشند؟
بله؛ این آثار همچنان راهگشا و پاسخگو هستند.
چرا؟
ببینید! در هر دوره و گستره از زمان و مکان، اصل دین و اخلاق تغییرناپذیر است. تمام ادیان، پاکی انسان را تأیید کرده و دنیاپرستی، بی‌عدالتی و ناپسندی رفتار را مذموم دانسته‌اند. ادیان در اصول، مشترک‌اند و تنها، نگاه به مسائل و ابتلائات روز است که ناگزیر با پیشرفت زمان و دانش تغییر می‌کند. مهم این است که همراه با پیشرفت‌های جدید، دیندار هم باقی بمانیم. بنابراین معتقدم این نوع نگاه در آثار حضرت امام (ره)، شهیدمطهری، دکترشریعتی و در حال حاضر آیت‌الله سیستانی متجلی است.
کتاب‌های بزرگوارانی که نام بردم با نگاه به دنیای معاصر نوشته‌شده‌اند. البته من معتقدم با توجه به انقلاب فناوری اطلاعات ــ که چیزی شبیه معجزه است ــ تا چند سال آینده نیازمند وضع قوانین جدید فقهی و برداشت‌های نوین دینی هستیم تا به اقتضائات دنیای جدید پاسخ داده باشیم.
نظرتان درباره دیگر آثار و کتاب‌های منتسب به نواندیشی‌دینی که بیشتر در دو دهه اخیر منتشر شده‌اند، چیست؟
مثلا چه کتاب‌هایی؟
آثار کسانی مانند عبدالکریم سروش، محمد مجتهد شبستری، مصطفی ملکیان یا ...؟
درباره آثار آقای ملکیان چون شخصاً پای درس‌ها و بحث‌های ایشان حاضر نبوده‌ام، زیاد نمی‌توانم اظهار نظر کنم اما به طور کلی دیدگاه‌های خیلی باز و رویکردهای بی‌ضابطه به دین را هم نمی‌پسندم.
کتاب‌های طیف دیگری ازنواندیشان‌دینی که برخاسته ازپایگاه سنت و حوزه هستند ــ مانند صالحی نجف‌آبادی و صادقی‌تهرانی ــ چطور؟
به طور کلی فکر می‌کنم آثاری که نگاهی نوین به فقه داشته باشند و مقتضیات زمان و مکان را نیز در نظر بگیرند، همگی ذیل اجتهاد پویا قابل بررسی هستند به شرط آن که با فرهنگ ما خیلی مغایر نباشند و در طرح برخی مسائل جانب احتیاط و شرایط فرهنگی جامعه را بگیرند.
اصل مسئله این است که اجتهاد پویا و فقه پویا فضا را برای برداشت‌های جدید متناسب با نیاز زمانه باز می‌گذارند تا ضمن حفظ روح قوانین الهی، پاسخگوی هر اتفاق تحول‌آفرین جهانی باشند؛ و این همان چیزی است که ما نیازمند آن هستیم.
شما در «جمعیت زنان مسلمان نواندیش» چه گام‌هایی در جهت نواندیشی دینی برداشته‌اید؟
این جمعیت دقیقاً با هدف اشاعه تفکر امام راحل مبنی بر لزوم انطباق احکام و قوانین اسلام با زمان و مکان شکل گرفت. اگر به این نگاه امام (ره) توجه می‌شد، این مشکلاتی که در حال حاضر به دلیل اشاعه افکار سنتی به وجود آمده، با حفظ اصول اسلامی و رعایت جنبه‌های معنوی و اخلاقی حل شده بود.
می‌توانید مصداقی‌تر بفرمایید؟
بله، مثلاً من معتقدم در تدوین بسیاری قوانین از جمله حقوق زنان و برخی دیگر از قوانین تبعیض‌آمیز، مقتضیات زمان در نظر گرفته نشده است و می‌توان با تجدیدنظر و وضع قوانین روزآمد، بسیاری از مشکلاتی را که با پیشرفت زمان ایجاد شده، از میان برداشت و حتی به عنوان الگویی موفق در جهان اسلام، ارائه و اثبات کرد که در یک جامعه اسلامی، زنان با حفظ شئون دینی می‌توانند در همه عرصه‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و دینی حضور فعال داشته باشند. در این زمینه با افراد و نهادهایی بسیار تعامل داشته‌ایم. در حال حاضر نیز با بسیاری از حقوقدانان و فقها رایزنی می‌کنیم و بدون کوچکترین تغافلی از مبانی اسلامی می‌کوشیم قوانین زنان به گونه‌ای اصلاح شود که زن مسلمان ایرانی بدون دغدغه در نظام جمهوری اسلامی زندگی کند.
شما در خارج از مرکز هم فعال هستید یا مانند برخی تشکل‌ها، مرکزمحور و فردمحورید؟
ما در حال حاضر در 30 استان نمایندگی داریم و نزدیک به هزار نفر با ما همکاری دارند. البته شمار و توانمندی زنان مسلمان و نواندیش ما بسیار بیشتر از این تعداد است و با همکاری زنان داخل و خارج کشور حتی می‌تواند ظرفیت عظیمی برای جمهوری اسلامی باشد.
عناوین مرتبط:
قاسمی: در خوانش «روشنفکری دینی»، دین برای انسان است نه انسان برای دین/ تأخیر تاریخی و معرفتی «نواندیشی دینی»
عدالت‌نژاد: نواندیشی دینی در پی بیان روشن و شفاف از دین و بهبود وضع سیاسی‌ـ‌اجتماعی مردم است
حبیبی: نواندیشی دینی باید از فلسفه اسلامی آغاز شود/ برداشت‌های نو اهل فلسفه اسلامی هنوز در حد یک جرقه است
منصوری لاریجانی: نواندیشی، ضرورت انسان بودن است/ نیازهای زمان و نواندیشی در عرفان اسلامی
کوشا: آیت‌الله طالقانی از سردمداران نواندیشی دینی بود/ تواضع طالقانی در «پرتوی از قرآن» مشهود است
علی‌بابایی: جامعه نو معیار نو می‌خواهد/ خاستگاه نواندیشی دینی، قرآن و لغزشگاه آن روشنفکری سکولار است
ملکیان: تغییر اندیشه‌ام از سر حقیقت‌طلبی است نه مد روز
فاضل میبدی: قرآن سند محکم نواندیشان دینی است/ خط قرمزی که «نواندیش دینی» را بدل به «روشنفکر لائیک» می‌کند
کتابشناسی نواندیشی دینی پس از انقلاب اسلامی/ از خاستگاه نواندیشی تا اجتهاد و مسائل زنان
تلاشی برای شناخت جغرافیای نواندیشی دینی/ گزارش تجمیعی از راه طی‌شده در ایبنا
فاطمه راکعی در گفت‌وگو با ایبنا از نواندیشی دینی و کتاب‌های مرتبط با آن می‌گوید و از فعالیت‌های خود در این زمینه خبر می‌دهد.
خانم راکعی! به عنوان دبیر کل «جمعیت زنان مسلمان نواندیش»، دیدگاه شما در مباحث «روشنفکری دینی» و «نواندیشی دینی» چیست؟
به نظر من اگرچه این دو عبارت تفاوت‌هایی ظریف با هم دارند ولی هر دو یک مفهوم را می‌رسانند. البته به واسطه انتقادهایی که بر «روشنفکری» وارد است، همنشینی این واژه با «دین» شاید مترتب معانی منفی هم باشد که آن معانی بر نواندیشی دینی وارد نیست. با این مقدمه لازم است تعریف کوتاهی از «نواندیشی دینی» داشته باشم. من معتقدم تنها چیزی که نواندیشی دینی را از سایر رویکردها به دین متمایز می‌کند، مسئله‌ای بسیار مهم است که امام خمینی (ره) هم بسیار آگاهانه بر آن تأکید داشتند و آن، توجه فقها به مقتضیات زمان و مکان است. هرچند این دیدگاه تنها مختص ایشان نبوده و نیست.
نگاه فقیهانه امام (ره) همان فقه پویا و اجتهاد نوین است. اجتهاد و فقه پویا، نیاز ما و تضمین‌کننده پویایی نظام دینی در دنیای امروز است که متأسفانه بعد از رحلت بنیانگذار جمهوری اسلامی، تا اندازه زیادی از آن غفلت شد و من ریشه بسیاری از مشکلات امروز جامعه را غفلت از این دیدگاه می‌دانم.
اجازه دهید جزئی‌تر وارد بحث شویم. ارزیابی شما از طیف وسیع و متنوع کتاب‌های مرتبط با نواندیشی دینی ــ چه آثار متأخر و چه متقدم ــ چیست؟
دکترشریعتی در حوزه‌های فلسفی، اعتقادی، اسلام انقلابی و اسلام امروزین، از دیدگاه یک عالم و هنرمند نواندیش دینی به مسائل می‌نگریست. از این رو کتاب‌هایش حرف‌هایی بسیار برای گفتن دارند. آثار استاد مطهری هم به واسطه التزام به مقتضیات زمان و مکان، تا حد زیادی همین دیدگاه را دارند هرچند ممکن است این دو دیدگاه کاملاً بر هم منطبق نباشند. در این حوزه، دیدگاه‌های آیت‌الله سیستانی نیز برجسته‌اند.
همان طور که می‌دانیم کتاب‌های دکتر شریعتی و آیت‌الله مطهری عمدتاً قبل از پیروزی انقلاب‌اسلامی و شکل‌گیری و قوام نظام دینی در ایران نگاشته شده‌اند. آیا این آثار همچنان پاسخگو و راهگشای مسائل و پرسش‌های روز می‌توانند باشند؟
بله؛ این آثار همچنان راهگشا و پاسخگو هستند.
چرا؟
ببینید! در هر دوره و گستره از زمان و مکان، اصل دین و اخلاق تغییرناپذیر است. تمام ادیان، پاکی انسان را تأیید کرده و دنیاپرستی، بی‌عدالتی و ناپسندی رفتار را مذموم دانسته‌اند. ادیان در اصول، مشترک‌اند و تنها، نگاه به مسائل و ابتلائات روز است که ناگزیر با پیشرفت زمان و دانش تغییر می‌کند. مهم این است که همراه با پیشرفت‌های جدید، دیندار هم باقی بمانیم. بنابراین معتقدم این نوع نگاه در آثار حضرت امام (ره)، شهیدمطهری، دکترشریعتی و در حال حاضر آیت‌الله سیستانی متجلی است.
کتاب‌های بزرگوارانی که نام بردم با نگاه به دنیای معاصر نوشته‌شده‌اند. البته من معتقدم با توجه به انقلاب فناوری اطلاعات ــ که چیزی شبیه معجزه است ــ تا چند سال آینده نیازمند وضع قوانین جدید فقهی و برداشت‌های نوین دینی هستیم تا به اقتضائات دنیای جدید پاسخ داده باشیم.
نظرتان درباره دیگر آثار و کتاب‌های منتسب به نواندیشی‌دینی که بیشتر در دو دهه اخیر منتشر شده‌اند، چیست؟
مثلا چه کتاب‌هایی؟
آثار کسانی مانند عبدالکریم سروش، محمد مجتهد شبستری، مصطفی ملکیان یا ...؟
درباره آثار آقای ملکیان چون شخصاً پای درس‌ها و بحث‌های ایشان حاضر نبوده‌ام، زیاد نمی‌توانم اظهار نظر کنم اما به طور کلی دیدگاه‌های خیلی باز و رویکردهای بی‌ضابطه به دین را هم نمی‌پسندم.
کتاب‌های طیف دیگری ازنواندیشان‌دینی که برخاسته ازپایگاه سنت و حوزه هستند ــ مانند صالحی نجف‌آبادی و صادقی‌تهرانی ــ چطور؟
به طور کلی فکر می‌کنم آثاری که نگاهی نوین به فقه داشته باشند و مقتضیات زمان و مکان را نیز در نظر بگیرند، همگی ذیل اجتهاد پویا قابل بررسی هستند به شرط آن که با فرهنگ ما خیلی مغایر نباشند و در طرح برخی مسائل جانب احتیاط و شرایط فرهنگی جامعه را بگیرند.
اصل مسئله این است که اجتهاد پویا و فقه پویا فضا را برای برداشت‌های جدید متناسب با نیاز زمانه باز می‌گذارند تا ضمن حفظ روح قوانین الهی، پاسخگوی هر اتفاق تحول‌آفرین جهانی باشند؛ و این همان چیزی است که ما نیازمند آن هستیم.
شما در «جمعیت زنان مسلمان نواندیش» چه گام‌هایی در جهت نواندیشی دینی برداشته‌اید؟
این جمعیت دقیقاً با هدف اشاعه تفکر امام راحل مبنی بر لزوم انطباق احکام و قوانین اسلام با زمان و مکان شکل گرفت. اگر به این نگاه امام (ره) توجه می‌شد، این مشکلاتی که در حال حاضر به دلیل اشاعه افکار سنتی به وجود آمده، با حفظ اصول اسلامی و رعایت جنبه‌های معنوی و اخلاقی حل شده بود.
می‌توانید مصداقی‌تر بفرمایید؟
بله، مثلاً من معتقدم در تدوین بسیاری قوانین از جمله حقوق زنان و برخی دیگر از قوانین تبعیض‌آمیز، مقتضیات زمان در نظر گرفته نشده است و می‌توان با تجدیدنظر و وضع قوانین روزآمد، بسیاری از مشکلاتی را که با پیشرفت زمان ایجاد شده، از میان برداشت و حتی به عنوان الگویی موفق در جهان اسلام، ارائه و اثبات کرد که در یک جامعه اسلامی، زنان با حفظ شئون دینی می‌توانند در همه عرصه‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و دینی حضور فعال داشته باشند. در این زمینه با افراد و نهادهایی بسیار تعامل داشته‌ایم. در حال حاضر نیز با بسیاری از حقوقدانان و فقها رایزنی می‌کنیم و بدون کوچکترین تغافلی از مبانی اسلامی می‌کوشیم قوانین زنان به گونه‌ای اصلاح شود که زن مسلمان ایرانی بدون دغدغه در نظام جمهوری اسلامی زندگی کند.
شما در خارج از مرکز هم فعال هستید یا مانند برخی تشکل‌ها، مرکزمحور و فردمحورید؟
ما در حال حاضر در 30 استان نمایندگی داریم و نزدیک به هزار نفر با ما همکاری دارند. البته شمار و توانمندی زنان مسلمان و نواندیش ما بسیار بیشتر از این تعداد است و با همکاری زنان داخل و خارج کشور حتی می‌تواند ظرفیت عظیمی برای جمهوری اسلامی باشد.
عناوین مرتبط:
نظر شما