حجت‌الاسلام محمدرضا هدایت‌پناه ــ مدیر علمی و اجرایی جلد اول و دوم دانشنامه‌نامه سیره نبوی و از نویسندگان آن ــ سال‌هایی از عمر خود را صرف نگارش و ویرایش این دانشنامه کرده است. به مناسبت سالروز ولادت خاتم انبیا محمد (ص) به گفتوگو با این نویسنده و محقق نشستیم تا مخاطبان ایبنا را بیشتر با این بخش از تاریخ‌نگاری آشنا کنیم. آن چه در پی می‌خوانید حاصل گفتوگو با حجت‌الاسلام محمدرضا هدایت‌پناه درباره سیره‌نگاری، سیره نبوی و ویژگی‌های «دانشنامه سیره نبوی» است.
برای آغاز گفتوگو لطفاً بفرمایید که دانش سیره نبوی چه ابعادی از تاریخ حیات حضرت رسول اکرم (ص) را شامل می‌شود؟
هر آن چه مربوط به افعال و کردارها و شرح زندگانی پیامبر اکرم (ص) و حوادث مربوط به ایشان باشد را دانش سیره نبوی می‌گوییم. در فقه هم می‌گویند که قول، فعل و تقریر معصوم برای ما حجت است. از قول که همانا روایت‌ها و سخنان پیامبر است به سنن رسول خدا تعبیر می‌کنند. افعال هم کارهایی است که رسول خدا انجام داده‌اند و تقریر یعنی کاری جلوی چشم پیامبر انجام شده است و رسول خدا آن را رد و نهی نکرده‌اند. فقها به تقریر، تأیید می‌گویند.
در میان کشورهای اسلامی کدام کشورها در نگارش سیره نبوی پیشرو هستند؟
باید اعتراف کرد که عرب‌ها بیشتر از ما به سیره نبوی توجه کرده‌اند و ما بیشتر به اهل‌بیت (ع) پرداخته‌ایم. در فهرستی که از کتاب رجال نجاشی و فهرست شیخ طوسی فراهم آوردیم، بخش مربوط به تاریخ و سیره پیامبر (ص) را استخراج کردیم که نشان می‌دهد حجم قابل ملاحظه‌ای از فعالیت علمای شیعه تا قرن چهارم هجری معطوف به حوادث عصر پیامبر بوده است و در این زمینه گام‌های ارزشمندی برداشته‌اند. سیره‌نویسی در اوایل به صورت یک نوع فهرست‌نگاری انجام می‌شد و «عبیدالله بن ابی رافع» ــ کاتب حضرت علی (ع) ــ نخستین کتاب از فهرست صحابه را نوشت. بنابراین شیعه را می‌توان پیشگام در سیره‌نگاری دانست. در بخش صحابه افراد مهمی هستند که در سیره‌نویسی و تدریس سیره نبوی در مدینه جزو پیشگامان همه علمای اسلام بودند که مهمترین آنها، جابر بن عبدالله انصاری است.
علمای سابق شیعه هم از زمان صحابه تا قرن پنجم به سیره نبوی توجهی ویژه داشتند. اما در عصر حاضر، به اهل‌بیت (ع) گرایش بیشتری دارند زیرا قول، فعل و تقریر ائمه معصومین (ع) را حجت شرعی می‌دانند و اقوالشان بهترین راه برای کشف احادیث و کردارهای پیامبر (ص) است. شیعه با تکیه بر این حدیث پیامبر (ص) «إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي» به این نکته توجه داشت که باید ثقل اصغر را هم مورد توجه جدی قرار داد. در نتیجه به شرح حال ائمه توجه بیشتری نشان دادند. بنابراین اهل سنت برای رسیدن به قول، فعل و تقریر پیامبر از راه صحابه رفته‌اند و شیعه از طریق اهل‌بیت در این راه قدم نهاده که راهی کاملا مطمئن است.
چرا مسلمانان به سیره پیامبر (ص) توجه ویژه نشان دادند؟
پیامبر (ص) شخصیت مرجع و اصلی جهان اسلام است. خداوند در قرآن می‌فرماید: «ما آتاکم الرسول فخذوه و ما نهاکم عنه فانتهوا» (هر آن چیزی را پیغمبر به شما آورده است، بگیرید و هر آنچه که شما را از آن نهی کرده است، انجام ندهید). بنابراین فقها، علما و دانشمندان جهان اسلام به سیره نبوی نه‌تنها به عنوان تاریخچه‌ای از حوادثی که در زمان گذشته اتفاق افتاده است برخورد می‌کنند بلکه این عنوان که سیره نبوی در تمام شئون زندگی آنها دخل و تصرف داشته است، اهمیتی بسیار دارد. اخلاقیات، رفتارها، اجتماعیات، سیاسیات و همه مواردی که در زندگی پیامبر جاری بوده است، می‌تواند الگو باشد.
بعد از فتوحات، هنگامی که تازه‌مسلمان‌ها می‌خواستند اطلاعاتی درباره پیامبر (ص) کسب کنند، از صحابه سؤال می‌کردند و این فتوحات برگ جدیدی در بخش تاریخ مسلمانان گشود که توجه به سیره نبوی باز هم رونق گرفت. البته دست سیاست هم بیکار نماند. اموی‌ها به این بخش توجه زیادی داشتند و افرادی را زیر چتر خود قرار دادند و سیره نبوی را به گونه‌ای نوشتند که در راستای اهداف آنها بود. در روایتی از امام زین‌العابدین (ع) آمده است: «کنا نعلم مغازی رسول الله کما نعلم آیه من القرآن» (ما همان‌طور که یک آیه قرآن را تفسیر و تدریس می‌کردیم، همان‌طور هم سیره نبوی را تعلیم می‌دادیم). متأسفانه در حال حاضر سیره نبوی در کتاب‌های آموزشی، فرهنگ و مراکز علمی ما چندان جایگاهی ندارد. بسیاری از مردم ما اطلاعات جامعی درباره تاریخ پیامبر (ص) ندارند. این موضوع باید بازخوانی شود و در فرهنگ و آموزش‌هایمان قرار بگیرد.
قدیمی‌ترین سیره‌ها توسط چه افرادی به نگارش درآمده است؟
بزرگترین سیره نبوی با عنوان «المبتدأ و المبعث و المغازی» توسط محمد بن اسحاق بن یسار (ایرانی الاصل) در قرن دوم هجری قمری و در دوران امام صادق (ع) به نگارش درآمد. کتاب «المغازی» محمد بن عمر واقدی و «الطبقات الکبری» نوشته محمد بن سعد معروف به کاتب واقدی از دیگر کتاب‌های کهن سیره است. «الطبقات الکبری»، درباره پیامبر، صحابه، تابعین و محدثین است. دایرةالمعارف بسیار بزرگی است که یکی از غنی‌ترین کتاب‌های تاریخی و حدیثی ما به شمار می‌رود. این شخص جلد اول و دوم را به سیره و مغازی پیامبر اختصاص داده و بسیاری از روایات محمد بن عمر واقدی را در کتابش آورده است.
در حال حاضر وضعیت سیره‌نگاری توسط محققان و پژوهشگران کشور چگونه است؟
ما در چند دهه قبل از انقلاب اسلامی، به سیره نبوی آن گونه که شایسته است، نپرداخته‌ایم. یکی از ثمرات انقلاب اسلامی این بود که در حوزه تاریخ اسلام به طور عموم و به‌خصوص سیره نبوی توجهی ویژه صورت گرفت. البته به بخش زیادی از سیره نبوی، علمای اهل سنت پرداخته‌اند و ما هم به اعتبار اعتقادی که به اهل‌بیت (ع) داشتیم، به زندگانی این امامان معصوم (ع) بیش از تاریخ پیامبر (ص) توجه کرده‌ایم. اما در حال حاضر با راه افتادن مراکز پژوهشی و همچنین مراکز تخصصی تاریخ اسلام، سیره نبوی در کانون توجه پژوهشگران و محققان حوزوی و دانشگاهی قرار دارد و کارهای عظیمی هم در این باره انجام داده‌اند.
از سال 1370 که گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه راه‌اندازی شد، بیشترین توجه و فعالیت خود را بر سیره نبوی متمرکز ساخت و در این زمینه چندین همایش برگزار کرد و کتاب‌های بسیاری به نگارش درآورد. بزرگترین کار این گروه، دانشنامه سیره نبوی بود که جلد اول و دوم آن منتشر شده است و جلد سوم آن هم زیر چاپ قرار دارد.
این دانشنامه در 5 بخش، صحابه پیامبر، حوادث عصر پیامبر، اماکن، مفاهیم (کلیه مفاهیمی که در کتاب‌های سیره نبوی به کار برده می‌شود) و قبایل، گردآوری خواهد شد که اگر تکمیل شود، کار عظیمی در بخش سیره نبوی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به صورت کاملا علمی و متقن به جهان اسلام عرضه خواهد گردید. به عبارت دیگر، در میان اهل سنت هم سیره نبوی با این ابعاد وجود ندارد.
برای ترجمه این دانشنامه در جهان اسلام برنامه‌ای در نظر گرفته شده است؟
بله. ترجمه کتاب سیره نبوی در دستور کار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه قرار دارد تا به کشورهای عربی اعم از شیعه و اهل سنت ارائه و در آنها مطرح شود. برای این قبیل کارها باید تعریف ملی داشته باشیم و یک حمایت مالی سنگین از آنها صورت بگیرد تا بتوانیم در تدوین مدخل‌ها از نیروهای زبده استفاده کنیم.
آیا در تدوین این دانشنامه، کتاب‌های مؤلفان داخل ایران هم به عنوان منبع و مأخذ مورد استفاده قرار گرفته‌اند؟
کتاب «الصحیح من سیرة النبی الاعظم (ص)» علامه سید جعفر مرتضی عاملی تأثیر مستقیم و زیادی روی پژوهش‌های دانشنامه سیره نبوی داشته است. ایشان از علمای طراز اول در دانش سیره نبوی هستند و این کتاب از کارهای بسیار ماندگارشان است.
شما به صورت انفرادی در زمینه سیره‌نویسی یا سیره‌نگاران اثری را تهیه کرده‌اید؟
بنده نوشتن درباره جابر بن عبدالله انصاری و نقش او در سیره نبوی را در دستور کار خود قرار داده‌ام. جابر یکی از شیعیان معتقد به ائمه اطهار (ع) و از صحابه دانشمند به‌شمار می‌رود و از پیشگامانی است که در سیره‌نویسی مشهور شده‌اند. در طبقه صحابه، جابر بن عبدالله انصاری در حوزه تدریس و تألیف باید جزء نخستین سیره نویسان جهان اسلام معرفی شود. در آماری که به دست آوردم و با کلیه سیره نویسان تا سال 140 هجری مقایسه کردم، این شخصیت در مقایسه با سیره‌گویان و سیره‌نویسان طبقات بعدی که از شهرت بالایی برخوردارند، نقش ممتازی دارد.
نظر شما