خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- یحیی ذکا را هم می‌توان به‌عنوان یک پژوهشگر تاریخ هنر معرفی کرد، هم در قامت یک مردم‌شناس مورد مطالعه قرار داد و هم به‌عنوان پژوهشگری زبان‌شناس. او تالیفات ارزشمندی در هر یک از این حوزه‌ها از خود به جای گذاشته است؛ تالیفاتی که مرجع و منبعی قابل اتکا برای هر پژوهشگری است.
 
 ذکا و روایتی از تاریخ شهر نیاکان

زنده‌یاد ذکا در حوزه‌ها و زمینه‌های مختلف به تحقیق و پژوهش می‌پرداخت. یکی از مهم‌ترین این حوزه‌ها مطالعات و تحقیقات وی در زمینه تاریخ و به‌ویژه تاریخ تبریز است، علاقه او به شهر اجدادی‌اش او را برآن داشته بود تا از آغاز فعالیت‌های پژوهشی‌اش درباره تاریخ و پیشینه تبریز مطالعاتی داشته باشد. چنان‌که در یادداشتی می‌نویسد: «تبریز زادگاه من است، خانواده‌ام از بومیان این شهرند، تا آنجا که آگاهی دارم نیاکانم از پانصدسال پیش در این شهر زیسته و در خاک آن خفته‌اند، بخشی از زندگانیم در آن سپری شده است. از آغاز سال‌های جوانی بر آن بوده‌ام که آنجا را خوب بشناسم و از پیدایش و نام و سرگذشت و پیشامدهایش نیک آگاه گردم، در این راه هرچه بیشتر جسته‌ام، بیشتر دلبسته‌تر گشته‌ام.»

ذکا مقالات متعدد و گرانمایه‌ای درباره تبریز و تاریخ کهن آن تالیف کرد. در کنار این مقالات ارزشمند او کتابی را نیز با عنوان «زمین‌لرزه‌های تبریز» به رشته تحریر درآورد.

او در مقدمه این اثر با اشاره به پژوهش‌های چندین ساله خود درباره تاریخ تبریز می‌نویسد: «با اینکه زمین‌لرزه یکی از حوادث دائمی تبریز است ولی متاسفانه از این زمین‌لرزه‌های تاریخی که در زندگانی شهر و مردم آن اثرهای اقتصادی و اجتماعی بسیار به جا نهاده است در کتاب‌ها و نوشته‌ها جز آگاهی‌های اندک و کوتاه و نارسا چیزی نیامده است و نویسندگان پیشین کمترین رغبتی به یادداشت کردن و نوشتن شرح دقیق این گونه پیشامد‌ها از خود نشان نداده‌اند، با این حال مجموع همین آگاهی‌های اندک و کوتاه از زمین لرزه‌های تبریز که نویسنده در ضمن سال‌ها پژوهش در پیرامون تاریخ تبریز به‌دست آورده است خود رساله‌ای را پدید آورده که اینک به ترتیب و توالی تاریخی همگی یک‌جا گرد آمده و به زیور طبع آراسته می‌گردد و بدین‌سان گوشه‌ای از تلاش‌ها وکوشش‌های آدمیان، در برابر قهر طبیعت و قوای مخرب آن در پیش چشم خوانندگان گرامی قرار می‌گیرد.»

از «تاریخچه ارک سلطنتی تهران» تا تاسیس موزه کاشان

موزه‌داری یکی دیگر از حوزه‌های  فعالیت ذکا به‌شمار می‌رفت، ورود او به عرصه موزه‌داری به سال ۱۳۳۷ بازمی‌گردد. ذکا در زمینه موزه‌داری هم مقالاتی را در نشریات «نقش و نگار» و «هنر و مردم» منتشر کرد و هم در تاسیس موزه‌هایی چون موزه کاشان و موزه هنرهای تزیینی نقش به‌سزایی ایفا کرد.

«موزه‌های ایران»، «راهنمای موزه هنرهای تزئینی»، «تاریخچه ارک سلطنتی تهران»  و «راهنمای کاخ گلستان» برخی از مهم‌ترین تالیفات وی در زمینه موزه‌داری است.
 
 زنده‌یاد ذکا در زمینه تاریخ هنر نیز تالیفات ارزشمندی از خود به یادگار گذاشته است. یکی از مهم‌ترین این تالیفات در زمینه هنر کاغذبری یا قطاعی در ایران است. او در این‌باره می‌نویسد: «به سال ۱۳۳۶ بیست و یک قطعه کاغذ بریده در دسترسم قرار گرفت که مرا برآن داشت که درباره خاستگاه و تاریخچه این هنر در ایران به جستجو و پژوهش بپردازم.» «زندگی و آثار صنیع الملک»، «تاریخ عکاسی و عکاسان پیشگام در ایران» و «تهران در تصویر» برخی دیگر از آثار او در زمینه هنر و تاریخ هنر است.

ذکا در زمینه زبان‌شناسی نیز صاحب تالیفات ارزشمندی است. «گویش کرینگان»، «گویش گلین قیه و هرزندی» و «جستارهایی درباره زبان مردم آذربایگان» که دو روز پیش از درگذشتش منتشر شد از مهم‌ترین تالیفات (مقاله/ کتاب) وی در این حوزه است. محمدامین ریاحی در مقدمه این کتاب می‌نویسد: ‏«دوست دقیق و دانشمند ما در بهار جوانی در ۱۳۲۸ که چند ماهی به عنوان افسر وظیفه در کناره‌های ارس در آذربایجان گذرانیده یادداشت‌هایی درباره زبان مردم کرینگان یکی از روستاهای ارسباران فراهم آورده و مورد تحقیق قرار داده و حاصل کار خود را در ۱۳۳۲ به صورت رساله‌ای به چاپ رسانیده است. از آن به بعد هم دنباله تحقیق را گرفته و آنچه از زبان کهن را که در روستاها و کوهپایه‌ها در گوشه و کنار مناطق شمال غربی ایران برجای بوده و در شرف از بین رفتن است گرد آورده و نمونه‌هایی را که در لابه‌لای متون فارسی آمده مورد تحقیق و بازنگری قرار داده و یافته‌های خود را به صورت مقالات متعددی در مجلات علمی منتشر کرده است.»




گنجینه‌ای از کتاب‌های تاریخی و هنری

ذکا در  سال‌های پایانی عمر خود کتابخانه شخصی‌اش را به سازمان میراث فرهنگی اهدا کرد تا مورد استفاده پژوهشگران و محققان قرار گیرد. به همین دلیل اداره کل میراث فرهنگی آذربایجان شرقی خانه لاله‌ای، یکی از خانه‌های قدیمی تبریز را با موافقت استاد در سال ۱۳۷۸ خریداری کرد و پس از اتمام کار مرمت و انتقال کتاب‌هایش به تبریز، این مکان با عنوان «دفتر پژوهش‌های فرهنگی و تاریخی یحیی ذکا» طی مراسمی در روز ۲۸ اردیبهشت ماه ۱۳۸۰ همزمان با روز جهانی موزه و آغاز هفته میراث فرهنگی در تبریز افتتاح شد. ‏کتابخانه اهدایی زنده یاد یحیی ذکا، مجموعه‌ای کم نظیر و غنی از کتاب‌های چاپی و نشریات در موضوعاتی چون تاریخ، هنر، باستانشناسی، ادبیات، ایرانشناسی و علوم مختلف دیگر و همچنین دربردارنده بیش از چهار هزار جلد کتاب فارسی، یک‌هزار جلد کتاب به زبان‌های انگلیسی، فرانسه، آلمانی، روسی، عربی، ترکی، ژاپنی و ارمنی، یک‌هزار و 200 شماره مجلات و نشریات تاریخی، فرهنگی، هنری و ادبی و نزدیک به ۲۰۰ پایان‌نامه در رشته‌های عکاسی، نقاشی، طراحی لباس، مردم‌شناسی و فرهنگی است.
 
کتابشناسی یحیی ذکا
بر اساس اطلاعات و داده‌های موسسه خانه کتاب تا کنون یازده اثر از زنده‌یاد ذکا به چاپ رسیده است که هرکدام بارها بازچاپ شده‌اند.

• «وزارت در عهد سلاطين بزرگ سلجوقي از تاريخ تشكيل اين سلسله تا مرگ سلطان سنجر (432 - 552) شامل وزراء و اصحاب ديوان طغرل اول و جفري بيك و الب‌ارسلان و ملك»

عباس اقبال‌آشتياني؛ به‌اهتمام:محمدتقي دانش‌پژوه؛ به‌اهتمام:يحيي ذكاء - دانشگاه تهران، موسسه انتشارات و چاپ - 374 صفحه - وزيري (شوميز) - چاپ 2 سال 1384 - 1000 نسخه - 24000 ريال.

• «آثار هنري ‌ايران»

محمدحسن سمسار؛ يحيي ذكاء - زريران،سازمان ميراث فرهنگي كشور - 134 صفحه - رحلي (گالينگور) - چاپ 1 سال 1383 - 1500 نسخه.
 
•  «زندگي و آثار استاد صنيع‌الملك ابوالحسن غفاري (1229 - 83 ق)»

يحيي ذكاء؛ ويراستار:سيروس پرهام؛ عكاس:جاسم غضبانپور - مركزنشردانشگاهي،سازمان ميراث فرهنگي كشور - 232 صفحه - رحلي (گالينگور) - چاپ 1 سال 1382 - 3000 نسخه.
 
• «جستارهايي درباره زبان مردم آذربايگان»

يحيي ذكاء؛ مقدمه:محمدامين رياحي - بنياد موقوفات دكتر محمود افشار - 248 صفحه - وزيري (شوميز) - چاپ 1 سال 1379 - 1000 نسخه – 17000ریال.
 
• «هنر كاغذبري در ايران "قطاعي"»

يحيي ذكاء - نشر و پژوهش فرزان روز - 246 صفحه - وزيري (گالينگور) - چاپ 1 سال 1379 - 2200 نسخه - 25000 ريال.
 
• «نوروز و بنياد نجومي آن در همبستگي با تخت جمشيد»

يحيي ذكاء - گنجينه هنر،سازمان ميراث فرهنگي كشور - 72 صفحه - وزيري (شوميز) - چاپ 1 سال 1378 - 2000 نسخه - 3500 ريال.
 
• «روزنامه خاطرات شرف‌الدوله»

ابراهیم كلانتري‌باغميشه‌يي؛ به‌اهتمام:يحيي ذكاء - فكر روز،نشر كلبه - 660 صفحه - وزيري (گالينگور) - چاپ 1 سال 1377 - 2200 نسخه - 35000 ريال.
 
• «تاريخ عكاسي و عكاسان پيشگام در ايران» 

يحيي ذكاء - شركت انتشارات علمي و فرهنگي - 584 صفحه - رحلي (گالينگور) - چاپ 1 سال 1376 - 3000 نسخه - 85000 ريال.
 
 • «مينياتورهاي مكتب ايران و هند احوال و آثار محمد زمان نقاش دوره صفوي»

استوارت كري‌ولش؛ يحيي ذكاء؛ مترجم:زهرا احمدي - يساولي - 96 صفحه - رحلي (گالينگور) - چاپ 1 سال 1373 - 3000 نسخه - 15000 ريال.
 
•  «زمين لرزه‌هاي تبريز»

يحيي ذكاء - كتاب‌سرا - 216 صفحه - چاپ 1 سال 1368 - 3000 نسخه - 930 ريال.
  
•  «تهران در تصویر»

گردآورندگان: یحیی ذکا، محمدحسن سمسار- ویراستار: زهرا آقا سیدصادق- سروش- 456 صفحه- 6000 نسخه- 8000 ریال.