با حمیدرضا آریانفر، ناظر طرح «بازار بزرگ تبريز و بازارهاي پيراموني آن در دويست سال اخير» درباره ویژگی‌های اثر و مشکلات این نوع پژوهش‌ها به گفت‌وگو نشسته‌ایم.
آقای آریانفر چه ضرورتی در تدوین كتاب «بازار بزرگ تبريز و بازارهاي پيراموني آن در دويست سال اخير» وجود داشت که بنیاد ایرانشناسی به تحقیق و نشر آن پرداخت؟
این کتاب بخشي از طرح ملي مطالعات بازارهاي ايران است كه زير نظر دكتر حسن حبيبي، رئيس فقيد بنياد ايران‌شناسي در سال 1392 به چاپ رسيده است. اين كتاب تلاشي برای شناخت بازار بزرگ تبريز و آشنايي با مسائلي است كه به نحوي از انحا و تقريبا به‌طور كامل در بافت شهري و در مواردي در كل جامعه با آن‌ها روبه‌رو هستيم. از آنجايي كه محيط بازار تا حدودي قابل تهديد و بازشناسي جغرافيايي و تاريخي است، آشنايي با مسائل آن به آشنايي بيشتر با نظام جامعه شهري و در افقي ديگر با نظام جامعه كل، كمك مي‌كند.
با آغاز دوران شهرنشيني با پديده‌اي به نام بازار و با مفهوم و كاركرد آن روبه‌رو مي‌شويم. مكاني كه در تمام دوره‌ها به عنوان قلب شهر از آن ياد مي‌شود. بازار در فرهنگ و تمدن اسلامي به طور كلي و در تمدن و فرهنگ ايران اسلامي صرف نظر از پيشينه آن معنايي گسترده‌تر و نسبتا پيچيده‌تر به خود گرفته است به طوري كه تحولات اقتصادي، اجتماعي و سياسي را بدون مطالعه و شناسايي ساز وكار بازار به درستي نمي‌توان تحليل كرد. از اين رو و به سبب اهميت آن بنياد ايران‌شناسي بر آن شد تا اين طرح را در ابعاد ملي و ايران فرهنگي به مرحله اجرا در آورد. در مرحله نخست به بررسي و تدوين بازار بزرگ تهران، بازارها و بازارچه‌هاي پيراموني آن در دويست سال اخير پرداخته شد و در مرحله بعد سرگذشت بازار يزد و بازارچه‌هاي پيراموني آن در دويست سال اخير به چاپ رسید. طرح بازار تبريز در ادامه طرح بازارهاي ايران در سال 1389 آغاز و در سال 1392 به اتمام رسيد.
این کتاب که عنوان شایسته تقدیر را در سی و دومین دوره جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران کسب کرده از چه ویژگی‌های برخوردار است؟
آن‌چه تحت عنوان ويژگي‌هاي كتاب بازار تبريز اشاره مي‌شود در واقع ويژگي‌هاي بارز و خاص بازار تاريخي تبريز است كه توجه بنياد را به اين بازار و پژوهش پیرامون آن جلب کرد. تا به امروز در موضوع بازار بزرگ و تاريخي تبريز كتاب‌ها، مقالات و طرح‌هايي (كه هر يك به طور مستقل و يا در فصلي به موضوع و مساله‌اي خاص در بازار تبريز اشاره دارد) به چاپ رسيده است اما جاي اثري كه بازار و بازارچه‌هاي پيراموني آن را در حد و اندازه واقعي آن معرفي کند، خالي بوده است. در كتاب بازار بزرگ تبريز سعي شده از تمام زوايا و در حد توان و بضاعت به بازار به عنوان يكي از موضوعات مورد توجه در مطالعات ايران‌شناسي پرداخته شود. ازاین‌رو مي‌توان جامعيت اين اثر و توجه به كاركردهاي مختلف بازار در ذيل موضوع اصلي آن را مهم‌ترين ويژگي این كتاب دانست.
يكي از ويژگي‌هاي اين طرح پژوهشي همكاري چندين تيم پژوهشي با تخصص‌هاي مختلف در تاليف كتاب است كه تحت عنوان پژوهش گروهي ياد مي‌شود و در كشورمان تاكنون در مطالعات علوم انساني كمتر به آن توجه شده و در واقع اين اثر با استفاده از تجارب چندين گروه پژوهشي در كنار يكديگر تحت مديريت واحد به انجام رسيده است. موضوع‌های مختلفي همچون تاريخچه بازار و جغرافياي آن، تك‌نگاري‌ها و معماري بازار، نقشه‌ها و پهنه‌بندي، كاركردهاي بازار، اسناد و نقشه‌هاي تاريخي بازار در کتاب مورد بررسی قرار گرفته و در هر يك از اين موضوعات مورد اشاره از همكاري متخصصان همان حوزه استفاده شده است.
از ديگر ويژگي‌هاي اين طرح، پژوهش در موضوعي است كه به ثبت ملي و جهاني رسيده و داراي اهميت بين‌المللي و مورد توجه نهادهاي مختلف فرهنگي است. در واقع پس از ثبت جهاني بازار بزرگ تبريز به عنوان بزرگترين سازه سرپوشيده جهان در سال 1389 و بخشي از شاهراه ابريشم اهميت مطالعات در اين حوزه را دوچندان ساخت. از این‌رو تدوين اثري با اهميت بين‌المللي در دستور كار بخش پژوهش بنياد به عنوان يكي از متوليان شناخت ايران و معرفي آن قرار گرفت.
از ويژگي‌هاي بازار تبريز به عنوان مهم‌ترين بازارهاي ايران در دوره قاجاريه و به طور كلي در تاريخ معاصر ايران در كنار بازار بزرگ تهران، نقش بي‌بديل بازاريان و در حمايت از جنبش مشروطه و رهبران آن ستارخان و باقرخان قيام كردند. در نهضت مشروطه در حالي كه تبريز همراه با تهران در مسير آرمان مشروطه حركت مي‌كرد مبارزان مشروطه بازار تبريز را به عنوان محل اصلي و استقرار مشروطه‌خواهان قرار دادند و براي رسيدن به اين آرمان از جان نيز مايه گذاشتند. بازاريان تبريز در دوره پهلوي دوم و در سال 1329 نيز به حمايت از نهضت ملي شدن صنعت نفت و رهبر آن دكتر مصدق برخاستند.
از ديگر ويژگي‌هاي اين كتاب استفاده همزمان از تمام منابع موجود شامل كتاب‌هاي مرتبط با موضوع طرح، مقالات، طرح‌ها، اسناد و مدارك و به كارگيري از تاريخ شفاهي در حد گسترده در تدوين اثر بوده است. ويژگي دیگر اين كتاب انجام مطالعات و بررسي‌هاي ميداني در سطح گسترده براي مطالعه وضعيت و موقعيت كنوني بازار تبريز و مقايسه آن با اطلاعات مكتوب قديمي به منظور تشخيص مواردي كه تداوم و استمرار كامل يا ناقص دارند، بوده است.
چه منابعی در این پژوهش به کار گرفته شده است؟
منابعي كه در اين كتاب از آن استفاده شده است طيف گسترده‌اي از منابع قديمي و جديد مكتوب شامل كتاب‌ها، مقالات، طرح‌ها، پايان‌نامه‌ها، گزارش‌ها و ديگر اسناد و مدارك موجود در موضوع بازار تبريز را در برمي‌گيرد و سعي شده است تا مطالب كتاب از مستندات كافي برخوردار باشد. در مسير پژوهش نیز به كتابخانه‌ها، سازمان‌ها و نهادهاي مختلف كه هر يك بخشي از اسناد و مدارك مكتوب بازار را در اختيار داشتند، مراجعه شد. از منابع مورد توجه در پژوهش بازارهاي ايران مجموعه سفرنامه‌ها و خاطرات سياحان و جهانگرداني است كه در دوره‌هاي مختلف به تبريز آمده و از بازار شهر گزارش‌هايي از خود به‌جاي گذاشته‌اند.
تاريخ شفاهي و مصاحبه با متوليان امر و بازاريان قديمي بازار يكي ديگر از منابعي بوده كه در اين كتاب مورد استفاده گسترده قرار گرفته است. اگرچه با گذشت زمان و بالارفتن سن بازاريان از دقت خاطرات و نقل حوادث مي‌كاهد با اين حال با در كنار هم قرار دادن منابع مختلف مي‌توان به تحليل و ميزان صحت و دقت خاطرات بازاريان پي برد. از این‌رو خاطرات معماران بازار همواره يكي از منابع جدي و مورد نياز در پژوهش بازارهاي ايران به شمار مي‌رود.
قطعا در پژوهشی با این دامنه منابع و پژوهش‌های میدانی با دشوارهایی روبه‌رو بودید، لطفا مشکلات عمده تهیه و تدوین کتاب را شرح دهید؟
به اتمام رساندن طرح در پژوهش‌هاي گروهي مطالعات حوزه علوم انساني و موفقيت در تدوين و چاپ اثر همواره يكي از دغدغه‌ها و مشكلاتي است كه مجريان طرح با آن روبه‌رو هستند؛ چراكه هماهنگي با گروه‌هاي مختلف و ارائه راهكارهاي لازم در پژوهش بازار نيازمند مديريت قوي است. با اين حال با توجه به تجارب به دست آمده در تاليف كتاب «بازار بزرگ تهران» و «بازار يزد» و با وجود اين‌كه مديريت پژوهش در بنياد ايران‌شناسي و انجام پژوهش در شعبه بنياد در تبريز پيگيري مي‌شد، خوشبختانه اين طرح در زمان مقرر به اتمام رسيد و نتيجه آن در قالب كتاب حاضر منتشر شد.
نظر شما