به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) نشست نقد و بررسی کتاب «گفتمان نجات‌بخشی در ایران عصر صفوی» بعد از ظهر سه‌شنبه 21 بهمن، در سرای اهل قلم با حضور دکتر حسین زرینی، محمدکاظم رحمتی، سید سعید میرمحمدصادق و نسیم خلیلی برگزار شد.
 
در این نشست، سید سعید میرمحمدصادق با اشاره به اهمیت عصر صفوی گفت: عصر صفوی یکی از دوره‌هایی است که تحقیقات زیادی درباره آن انجام شده. تحقیقات در این حوزه، در دو دهه اخیر با نگاه ریزبینانه بیشتری صورت گرفته است. برخی پژوهش‌هایی که در حوزه مهدویت و موعودشناسی انجام شده، به دوران کسروی و شریعت سنگلجی بازمی‌گردد.
 
سپس دکتر نسیم خلیلی، نویسنده کتاب «گفتمان نجات‌بخشی در ایران صفوی» گفت: به نظرم برای نویسندگان و پژوهشگران هیچ امری زیباتر از نقد و بررسی کتابی که برای نوشتن آن تلاش فراوان کرده‌اند، وجود ندارد. اندیشه نجات‌بخشی یک داده اجتماعی است که بازنمودهای زیادی حتی در زندگی امروزی ما دارد. انتظار نمی‌رود تاریخ‌پژوهشان از داده‌های اجتماعی زندگی معاصر خود بی‌توجه بگذرند. توقف در داده‌های تاریخی نمی‌تواند خدمت فرهنگی در خور تأملی باشد ولی اگر در پیوند با مسائل جاری در زندگی اجتماعی بررسی شود، قطعا تأثیر زیادی خواهد داشت. نگاه به تاریخ از این رهگذر، خوانش دوباره زندگی اجتماعی در دایره‌ای وسیع‌تر از دوره اکنون است که محقق از طریق آن می‌تواند به گذشته بازگردد و تاریخ را از این منظر بررسی کند.
 
وی با اشاره به میل قهرمان‌سازی و جستجوی روزنه‌های نجات‌بخشی و امید به آینده‌ای طلایی، ویژه و ناب گفت: چنین امیدها و گفت‌وگوهای نجات‌بخشانه‌ای تنها در یک گفتمان خاص معنا می‌یابند. ورود چنین گفتمان‌هایی به داده‌های سیاسی نشان می‌دهد که اقبال به این داده‌ها تا چه اندازه فراوان بوده است. میل به نجات‌بخشی چنان گسترده است که پژوهش‌های زیادی را در حوزه تاریخ اجتماعی می‌توان درباره آن ارائه داد.
 
احوال مردانی که فشارهای روزگار را نشان می‌دهند
دکتر حسین زرینی، استاد دانشگاه شهید بهشتی، دیگر سخنران این نشست بود که با اشاره به بیتی از حافظ گفت:
شهر خالیست ز عشاق بود کز طرفی
مردی از خویش برون آید و کاری بکند
کتاب «گفتمان نجات‌بخشی در ایران صفوی» شرح احوال مردانی است که از گوشه و کنار ایران زمین بیرون می‌آیند تا فشارهای واردشده بر زندگی خود را به نمایش بگذارند. نسیم خلیلی داستان‌نویسی است که در یکی از کتاب‌های خود با نام «راز آهو» قصه عاشقی زن و مردی ایرانی و افغانی را روایت می‌کند. او در کتاب خود که در کابل آن را منتشر کرده، وضعیت مهاجران افغانی در ایران را نشان می‌دهد.
 
نویسنده «اسنادی از زندان و زندانیان در عصر پهلوی» افزود: این کتاب یکی از مهم‌ترین مسائل جامعه ما را کاویده است. زیرا ما هر چند وقت یک بار شاهد ظهور کسانی هستیم که داعیه امام زمانی دارند. حتی اگر به سراغ زندان و زندانی‌ها برویم، با آمار بالایی از این مدعیان دروغین مواجه می‌شویم. «گفتمان نجات‌بخشی در ایران صفوی» به ریشه‌یابی این مساله و علت شکل‌گیری انگیزه این ادعا می‌پردازد.
 
وی با اشاره به قلم روان و گیرای نویسنده این کتاب گفت: خلیلی در تمام کتاب خود اصلا به بیراهه نمی‌رود. بلکه فقط در راستای موضوعات اصلی مشخص‌شده در کتاب سخن می‌گوید. حاشیه‌روی کردن و صفحه سیاه کردن در این کتاب اصلا به چشم نمی‌خورد. از طرف دیگر، نویسنده از همان ابتدا تکلیف خود را با خواننده‌اش مشخص می‌کند. ولی اگر نویسنده بنیان‌های فقهی و متون دینی خود را نیز بیان می‌کرد به خواننده برای واکاوی مطلب یاری بیشتری می‌رساند.
 
این مدرس دانشگاه پس از نقد چند مورد تاریخی در این کتاب گفت: خلیلی برخی مفاهیم به کار رفته در کتاب خود را تعریف کرده، و این کار موجب شده تا اثر او شبیه آثار نوشته‌شده در حوزه علوم سیاسی شود و خواننده نيز از همان ابتدا تکلیف خود را با متن کتاب مشخص کند. در کنار این ویژگی مثبت، نویسنده در بعضی موارد شیوه بیان ارجاعات پانوشت‌های کتاب را به شکل مرسوم آن رعایت نکرده است.
 
آغاز سیادت پیش از دوران شاه اسماعیل

در ادامه این نشست، دکتر محمد کاظم رحمتی، استادیار دانشنامه جهان اسلام گفت: سطح علمی رساله‌های دانشگاهی امروز نازل‌تر از این است که حتی در حد مقاله منتشر شوند چه رسد به تبدیل شدن به کتاب! البته این مسأله به ایران اختصاص ندارد بلکه دلیل آن را باید در عمومی شدن علم جستجو کرد. کتاب «گفتمان نجات‌بخشی در ایران صفوی» در حد رساله دکتراست که موضوع قابل توجهی در آن بررسی شده است. حوزه صفویه با وجوداهمیتی که دارد، کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. منابع این حوزه موجب ایجاد نگاه‌های متفاوتی در آثار پژوهشگران می‌شود.
 
این پژوهشگر با اشاره به کلیشه‌های فکری رایج درباره دوره صفویه افزود: مسأله سیادت صفویان که در قسمت‌های مختلف این کتاب بارها به آن اشاره شده، از جهات مختلفی قابل بررسی و تأمل است. بر اساس برخی منابع و رساله‌های معتبر، به نظر می‌رسد که مسأله سیادت پیش از دوران شاه اسماعیل اول آغاز شده باشد. سادات به دلیل جایگاه والای اجتماعی و برخی تخفیفاتی که برای آنان به کار گرفته می‌شد و امتیازاتی که به آنان تعلق می‌گرفت، خود را متفاوت از دیگر می‌دانستند.
 
وی درباره مسأله غلو با اشاره به کتاب «رساله نفحات اللاهوت فى لعن الجبت و الطاغوت» نوشته محقق کرکی در سال 917 گفت: ادعای الوهیت شاه اسماعیل اول و قوت گرفتن آن در زمان شاه طهماسب، یکی از مسائل بحث‌برانگیز تاریخی است که مطرح شدن آن در کتاب نسیم خلیلی اشکالی بر نوشته او وارد نمی‌کند. در این مسأله که شاه اسماعیل خود را شخصیتی فراتاریخی و کاریزماتیک و نظرکرده می‌داند، شکی وجود ندارد. ولی ادعای الوهیت از سوی شاه اسماعیل و این که پیروانش او را خدا بدانند، به نظرم نمی‌تواند مسأله‌ای درست باشد. اگر شاه اسماعیل ادعای الوهیت کند، کافر است. چگونه است که برخی بر اساس چند نسخه خطی به راحتی الوهیت شاه اسماعیل را می‌پذیرند ولی شواهد متعددی که بر عدم ادعای الوهیت او گواهی می‌دهد، نادیده می‌گیرند؟
 
سپس وی بخشی از مقدمه محقق کرکی در «جامع‌المقاصد» را که در سال 935 نوشته شده، خواند که گواهی بر عدم الوهیت شاه اسماعیل است. محقق کرکی می‌نویسد: فی أیّام الدوله العالیّه السامیه، القاهره الباهره، الشریفه المنیفه، العلیه العلویّه، الشاهیّه الصفویّه الموسویّه، أیّدها الله تعالی بالنصر و التأیید و...
 
سید سعید میرمحمدصادق در پایان جلسه با اشاره به زمان انتشار این کتاب گفت: کتاب «گفتمان نجات‌بخشی در ایران صفوی» در سال 92 در حال آماده‌سازی برای چاپ بود که تا آن زمان هیچ کتاب متنی و تحقیقی درباره این موضوع وجود نداشت. و نویسنده می‌توانست تحقیقات و کتاب‌های جدیدی را که تا زمان انتشار کتاب صورت گرفته بود، در فصلی جداگانه به کتاب بیفزاید.
 
این نشست با سوالات و اظهارنظرهای حاضران در جلسه درباره بحث الوهیت و سیادت به پایان رسید.