ــ مرحوم محمدباقر بهبودی آثار مکتوب بسیاری را از خود به یادگار گذاشته است. میراث علمی به‌جای‌مانده از وی را می‌توان به دو حوزه قرآنی و حدیثی تقسیم کرد. به نظر شما مرحوم بهبودی در بخش حدیث‌پژوهی چه آثار شاخصی دارد؟
شهرت مرحوم بهبودی به حوزه حدیث‌پژوهی برمی‌گردد. ایشان در زمینه میراث حدیثی، سه نوع کار از خود به یادگار گذاشته است؛ نخست باید به کارهای ایشان در عرصه تحقیق و تصحیح کتاب‌های علمی و تعلیقه نوشتن بر آنها اشاره کرد. در این زمینه می‌توان از تصحیح کتاب «کنز العرفان فی فقه القرآن» نوشته فاضل مقداد سیوری، «مناقب علی» ابن المغازلی و مهم‌تر و برجسته‌تر از این دو کتاب، به تصحیح نزدیک به 80 مجلد از کتاب «بحار الانوار» در وضعیت 110 جلدی حاضر آن نام برد. استاد بهبودی این کتاب‌ها را از طریق جمع‌آوری نسخ خطی، چاپ سنگی و مقابله آنها و همچنین انتخاب بهترین متن همراه با چاپ و پاورقی نویسی به شکل زیبایی انجام داد.
دومین فعالیت ایشان در عرصه حدیث‌پژوهی به استخراج روایات کتب اربعه شیعه برمی‌گردد. در این زمینه هنگامی‌که وی روایت‌های صحیح را از کتب اربعه استخراج کرد، آنها را در قالب «صحیح الکافی»، «صحیح الفقیه» و «صحیح التهذیب» به زبان عربی منتشر ساخت. در ضمن، این کتاب‌ها را برای استفاده خوانندگان به زبان فارسی ترجمه کرد و با نام‌های «گزیده کافی»، «گزیده فقیه» و «گزیده تهذیب» به انتشار رساند. این کتاب‌ها در واقع ترجمه و شرح روایت‌های صحیح انتخابی وی از کتب اربعه است.
درباره محور سوم فعالیت‌های حدیث‌پژوهی مرحوم بهبودی می‌توان به نوعی از تألیفات علمی ایشان در زمینه علوم حدیث اشاره داشت. در این باره دو کتاب «معرفة الحدیث و تاریخ نشره و تدوینه و ثقافته عند الشیعه الامامیه» و «علل الحدیث»، ما را با مبانی فکری وی در عرصه انتخاب روایت‌های صحیح، کنار زدن روایت‌های مشکل‌دار و بینش ایشان نسبت به ضعف راویان در حوزه علم رجال آشنا می‌کند.
بعضی کتاب‌های مرحوم بهبودی که در مدار حدیث‌پژوهی قرار می‌گیرد، مقداری با رنگ تاریخی و بهره‌گیری از تاریخ اسلام نوشته شده است که در این میان می‌توان به دو کتاب «تاریخ انبیاء در قرآن» و «سیره علوی» اشاره کرد. کتاب «سیره علوی» شرح تحلیلی بر زندگانی حضرت علی (ع) در فاصله هجرت حضرت رسول اکرم (ص) تا شهادت امیرالمؤمنین (ع) است.
این کتاب‌ها را می‌توان در ردیف برجسته‌ترین آثار استاد محمدباقر بهبودی در حوزه حدیث و تحقیقات حدیثی قرار داد.
ــ در حوزه قرآنپژوهی از دیدگاه شما چه آثار ماندگاری از مرحوم بهبودی وجود دارد؟
در این زمینه به چند اثر مشخص از استاد بهبودی می‌توان اشاره کرد. نخست باید از آثاری نام برد که به سال‌های ابتدای تحقیق و پژوهش ایشان ــ نزدیک به 40 سال قبل ــ مربوط می‌شود. در این بخش می‌توان به اثری از ایشان با موضوع «تجوید قرآن» و کتاب «معجزه قرآن و مبارزه با شرک» اشاره کرد.
ایشان تفسیری هم از سوره مبارکه یوسف دارد که تلاش کرده است به دور از هر آمیزه با روایت‌های اسرائیلی، چهره واقعی و معصومانه حضرت یوسف (ع) را نشان دهد.
از کارهای قرآنی که به سال‌های اخیر زندگی ایشان ارتباط دارد و به صورت مشخص، 15 سال اخیر را در بر می‌گیرد، می‌توان از دو اثر عمده و یک اثر فرعی یاد کرد. یکی از دو اثر عمده، «معانی القرآن» نام دارد. این کتاب ترجمه‌ای تلخیص‌گونه از تفاسیر و حقایق قرآن در کنار هم است. این کتاب پس از آن‌که نوشته شد، با توجه به تعبیرهایی که در آن وجود داشت و خواننده دلیل و سندش را نمی‌دید، مورد خرده برخی ناقدان قرار گرفت. هنگامی‌که استاد بهبودی گزارشی از نقدهای ناقدان را دریافت کرد، تصمیم به نگارش اثری دوجلدی با عنوان «تدّبری در قرآن» گرفت تا مکمل و پشتوانه «معانی القرآن» باشد. در این کتاب برخی از آیات مشکل را که نیاز به توضیح و تفسیر مختصری داشت، از قرآن انتخاب کرد و درباره آنها به توضیحاتی پرداخت. این دو کتاب در زمینه قرآن از آثار اصلی مرحوم بهبودی به شمار می‌روند.
کتاب دیگر که من آن را فعالیتی فرعی می‌دانم، جمع‌آوری برخی مقاله‌ها و کتابچه‌های قرآن ایشان است که بعضی از آنها به دوران قدیم وی اختصاص دارد و برخی هم متعلق به سال‌های اخیر است. مجموعه‌ای از درس‌های تفسیری مرحوم بهبودی که به مناسبت‌های مختلف در تعدادی از مساجد و حسینیه‌ها ایراد شده و سپس از نوار پیاده و تدوین شده بود، در اواخر عمر استاد در قالب یک جلد با عنوان «معارف قرآنی» منتشر شد.
ــ نظر شما درباره نقدهای واردشده بر بعضی آثار مرحوم بهبودی چیست؟
بسیاری از کسانی که نقدهایی را به ایشان وارد کردند، از علما، دانشمندان و صاحب‌نظرانند. ممکن است این سؤال پیش بیاید که چرا نقد وارد می‌کنند؟ هنگامی‌که شخصی نقدی بر شخص دیگری وارد می‌کند، این نقد می‌تواند به دلیل اختلاف او با صاحب نظریه از نظر مبانی علمی باشد. آقای بهبودی در حوزه حدیث و قرآن مبانی ویژه‌ای داشت که کافی است با مبانی یک نفر متفاوت باشد. در این صورت آن فرد در بسیاری از آرا با مرحوم بهبودی دچار اختلاف نظر می‌شود و می‌تواند نقدی را وارد کند.
بیشتر نقدهایی که بر آثار مرحوم بهبودی در حوزه حدیث‌پژوهی و قرآنپژوهی وارد شده است، گاه ناشی از اختلاف‌های مبنایی فکری است. گاه نیز یا ناشی از اختلاف روش است چنان که ممکن است دو نفر مبانی مشترکی داشته باشند اما روش‌شان برای رسیدن به یک مسئله، متفاوت باشد.
من به عنوان شاگرد مرحوم بهبودی به آرای ناقدان احترام می‌گذارم. این نظرها برای ایشان هم قابل احترام بود. او تلاش می‌کرد نقدها را بشنود، جمع‌آوری کند و به آنها پاسخ دهد. از این‌رو پاسخ‌های مرحوم بهبودی به این نقدها موجود است و به صورت مقاله‌هایی مستقل به چاپ رسیده است.
ــ مرحوم بهبودی نسبت به این نقدها چگونه واکنشی نشان می‌داد؟
مخالفت‌های استاد بهبودی نسبت به این نقدها، بسیار بیشتر از موافت‌های ایشان بود. فرض کنید اگر 100 مورد نقد به ایشان وارد شده باشد، قطعاَ درباره 98 مورد آنها پاسخ داده به این صورت که مجدداً طرح بحث کرده و برای نظریه خود دلایل و توضیحات بیشتری آورده است تا دوباره نظر خود را به کرسی بنشاند، اعم از این که آن ناقد بپذیرد یا نپذیرد. مرحوم بهبودی در تحقیقات خود آنچنان محکم و با اعتقاد راسخ نظریه می‌داد که دیگر با نقد یک ناقد هرگز از میدان بیرون نمی‌رفت.
من دوست ندارم در مورد استاد بهبودی این تعبیر را به کار ببرم که ایشان از موضع خودخواهی علمی، تسلیم منطق و استدلال نمی‌شده است. او انسانی بسیار منطقی و استدلالی بود اما بیشتر نقدهای ناقدان را وارد نمی‌دانست. بر همین اساس سعی می‌کرد ادله جدیدی برای آرا و تثبیت آرای خود به خوانندگان عرضه کند.
ــ قلم و نوع پژوهش مرحوم بهبودی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ به نظر شما چه ویژگی خاص و منحصر به فردی در آثار ایشان مشهود است؟
بنده استاد بهبودی را در دوران معاصر یک نظریه‌پرداز می‌دانم. قطعاَ ایشان صاحب آرا و دیدگاه‌های ابتکاری است و به مسائلی دست یافته است که پیش از او چه بسا حدیث‌پژوهان و قرآن‌پژوهان دیگر نرسیده بودند. برای این موضوع سه دلیل می‌توان بیان کرد: (1) تسلط ایشان به قرآن، (2) تسلط ایشان به مجموع روایت‌های شیعه و سنی و (3) تسلط ایشان به عنصر تاریخ. مرحوم بهبودی در شناخت تاریخ اسلام اگر نگویم در این روزگار یگانه بود، ازجمله افراد معدودی به شمار می‌رفت که به تمام ظواهر تاریخ اسلام و شیعه تسلط داشت.
او همچنین انسان بسیار عمیقی در تاریخ‌شناسی به‌خصوص تاریخ اسلام و تاریخ پیامبر (ص) و ائمه معصومین (ع) بود. این ویژگی‌ها از او شخصی مبتکر و نظریه‌پرداز ساخت. هنگامی‌که حرف می‌زد ما احساس می‌کردیم که سخنانش نو و جدید است و با تمام وجود به آنها توجه می‌کردیم. از طرف دیگر مسائل را روان و با استناد به شواهد تاریخی می‌نوشت. بنابراین نوشته‌های ایشان بسیار شیرین است. برای مثال هنگام مطالعه کتاب «سیره علوی» خواننده احساس می‌کند که رمان می‌خواند و تا پایان کتاب دوست ندارد که آن را زمین بگذارد. قدرت قلمی و نگارش جذاب ایشان در تمام آثار فارسی‌اش مشهود است ضمن این که به ادبیات عرب هم تسلط کامل داشت و کتاب‌های عربی‌اش با نثر فنی قوی نوشته شده است.
ــ از آن‌جایی که مرحوم بهبودی کتاب‌های بسیاری به زبان عربی تألیف کرده است، محققان جهان عرب تا چه اندازه ایشان را می‌شناسند؟
از مرحوم بهبودی دو نوع اثر در کشورهای عربی منتشر شده است. یکی مجموعه عظیم «بحار الانوار» که در پایان هر جلد عنوان «کلمة المصحح محمدباقر البهبودی» را دارد. این مجموعه در شهر بیروت کشور لبنان منتشر شد که البته افست چاپ ایران بود. کتاب‌هایی هم که با عنوان «صحیح الکافی»، «صحیح الفقیه» و «صحیح التهذیب» به زبان عربی نوشت، قبل از ایران در بیروت به چاپ رسید و در دیگر کشورهای عربی هم توزیع شد. اما سایر آثار ایشان بیشتر در ایران چاپ گردید و شاید در کشورهای عربی معروف نباشد.
ــ از مجموعه آثار استاد بهبودی، آیا نوشته‌هایی باقی مانده است که به چاپ نرسیده باشند؟
مرحوم بهبودی دست‌نوشته‌های فراوانی از خود برجای گذاشته است که اصل آنها در منزل ایشان نگهداری می‌شود که فتوکپی آنها را به بنده و برخی از شاگردان خود اهدا کرد. امیدواریم بتوانیم برخی از این دست‌نوشته‌ها را ویرایش کنیم و به عنوان یادبودی از مرحوم بهبودی به چاپ برسانیم. این دست‌نوشته‌ها در زمینه حدیث و رجال است. تقریبا ایشان چهار دفتر آثار خطی و قلمی دارد که اهدا کرده‌اند.
مطالب مرتبط:
معاون پژوهش کتابخانه ملی: «بهبودی» سعی داشت مسائل را از سرچشمه ببیند/ همه دیدگاه‌ها جز دیدگاه معصومان(ع) نقدپذیرند
دلشاد تهرانی: مرحوم بهبودی ابتکار و شجاعت علمی داشت/ هیچ نظریه‌ای حرف آخر نیست
استاد محمدباقر بهبودي و مقالاتی درباره آثارش/ ویژگی‌های ترجمه‌ای تفسیری که بحث‌انگیز شد
استبصار، در تهذیب احادیث/ زندگینامه و کتابشناسی استاد محمدباقر بهبودی
بزرگداشت استاد محمدباقر بهبودی برگزار می‌شود
استاد محمدباقر بهبودی درگذشت
نظرات