به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، مراسم یادبود و گرامیداشت مرحوم محمد‌باقر بهبودی ــ حدیث‌پژوه و قرآن‌پژوه معاصر ــ عصر روز 24 اسفند 1393، با حضور جمعی از استادان دانشگاه، فضلا، شاگردان و خانواده وی در تالار فردوسی «خانه اندیشمندان علوم انسانی» برگزار شد.
 
ابتکارات و اختصاصات مرحوم بهبودی
مجید معارف در این مراسم در ابتدای سخنان خود نگاهی فهرستوار به محور فعالیت‌های مرحوم بهبودی انداخت و گفت: ایشان در عرصه حدیث‌پژوهی کار خود را با تصحیح و تحقیق مزین به تعلیقات علمی بسیار و ارزنده‌ای که از سنخ تألیف است، آغاز کرد. شاهکار تصحیح و تحقیق استاد بهبودی در کتاب «بحار الانوار» دیده می‌شود که به گفته ایشان، 10 سال به صورت شبانه‌روز، عمر خود را صرف این کار کرده است.
 
او افزود: مرحوم بهبودی بعد از آن به عرصه تألیف روی آورد که شاهکار وی، استخراج صحاح کتب اربعه و دو کتاب وزین «معرفة الحدیث» و «علل  الحدیث» است. به عقیده من امکان داشت کتاب «علل الحدیث» هرگز منتشر نشود و اسرارش نزد استاد باقی بماند اما ایشان در 10 سال آخر  عمر به این نتیجه رسید که آن را منتشر کند تا پاسخی عملی به بعضی از منتقدان خود بدهد که چرا برخی روایات با سند صحیح را به عنوان صحاح در کتاب‌هایش نیاورده است. ایشان بارها به من گفته بود که برای تک تک روایت‌هایی که حذف کردم، دلیل علمی دارم.
 
استاد علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران افزود: ایشان به من می‌گفت که «معرفة الحدیث» استعداد 1000 صفحه را دارد اما ما فقط 300 صفحه آن را منتشر کردیم. او تحت برخی فشارها بعضی حرف‌های خود را منتشر کرد و قطعاً بسیاری از مطالب را به کسی نگفت.
 
معارف ادامه داد: عرصه دیگر، ترجمه است. استاد بهبودی پس از تصحیح کتب اربعه، دست به ترجمه صحاح کتب اربعه زد که ترجمه «صحیح الکافی»، «صحیح التهذیب» و «صحیح الفقیه» ثمره آن است. این آثار به زبان فارسی با عناوین «گزیده ...» به چاپ رسید. ایشان با این آثار به بومی‌سازی فرهنگ حدیثی خدمت کرد و ایرانیان معاصر توانستند از رهگذر ترجمه آثار آقای بهبودی با روایت‌های فقهی ارتباط برقرار کنند. استاد بهبودی تمایل نداشت با در دسترس قرار دادن ترجمه‌های روایات فقهی، در راه اجتهاد و تقلید مانع شود زیرا در مقدمه گزیده کافی نوشته است که من می‌خواهم ایرانی‌ها با افکار اهل بیت (ع) مستقیم و بی‌واسطه ارتباط برقرار کنند اما قصدم این نیست که این نسخه رساله عملیه باشد که احیاناً مانع تقلید از آیات عظام شود.
 
این استاد دانشگاه تصریح کرد: دستخط‌هایی از استاد بهبودی وجود دارد و ایشان بعضی آثار خود را به چاپ نسپرده است. بنده 4 دفتر از دستخط‌های ایشان را که به شاگردان خود بذل کرد، در اختیار دارم. امیدوارم با همکاری خانواده محترم استاد بهبودی، بتوانیم فکری درباره احیای آثار خطی و دستخط‌های ایشان داشته باشیم.
 
او ادامه داد: ایشان درباره «رجال نجاشی»، تحقیقاتی ارزنده کرد و تئوری آیت‌الله خویی را ــ که می‌گفت شیخ طوسی و نجاشی در قرن پنجم اگر کتاب‌های رجالی نوشته‌اند به یک مجموعه اسناد رجالی از قرن دوم تا قرن خودشان متکی بودند و بنابراین شهادت‌هایشان به اعتباری نقل مستند حسی می‌شود ــ در جزوه «مآخذ رجال نجاشی» به اثبات رساند.
 
انتقادهای صورت گرفته به برخی آثار مرحوم بهبودی، محور دیگر سخنان معارف بود که در این زمینه اظهار کرد: ایشان در دوران حیات خود به‌خصوص بعد از انتشار صحاح کتب اربعه مورد انتقادهای فراوانی قرار گرفت. همچنین به دلیل تعلیقاتی که بر کتاب «بحارالانوار» نوشت، انتقاد شد. کتاب «معانی القرآن» هم بعد از انتشار، واکنش‌هایی را از طرف برخی قرآن‌پژوهان به همراه داشت. یکی از مسائلی که همیشه ایشان را رنج می‌داد این بود که منتقدانی مقدمه‌های کتاب‌هایش و یا «معرفة الحدیث» را خوب نخوانده بودند. اگر ما مقداری زحمت می‌کشیدیم و به ایشان نزدیک و با مبانی اش آشنا می‌شدیم شاید بسیاری از این انتقادها مطرح نمی‌شد.
 
به اعتقاد این شاگرد مرحوم بهبودی، آرای خاص استادش در حوزه علوم حدیثی در 10 نکته جای می‌گیرد. این نکته‌ها عبارت‌اند از: اغماض از ضعف مشایخ اجازه؛ تفکیک بین سران و پیروان فرق انحرافی؛ اعتقاد به جرح خفی شیخ طوسی در باب سیزدهم «فی من لم یقرأ علی الائمه» (کتاب رجالی شیخ طوسی)؛ اعتقاد به اصالت رجال ابن الغضائری و انتقال یک نسخه غیر رسمی از این کتاب از سمت نجاشی تا سید بن طاوس؛ تضعیف مشایخ روایی در شرایط نقل از ضعفا و اعتماد به مراسیل که آن را مصداق تساهل علمی به شمار می‌آورد؛ درنظر گرفتن عدالت راوی با معیار اجتناب راوی از فسق تا صرف کذب و دروغگویی راوی؛ تفکیک بین احادیث تقیه و احادیث بر پایه کنایه؛ بی اعتمادی به سیره متأخران و اکتفا به صرف صحت روایات؛ احیای سنت علمی متقدمان در تحلیل متن روایات در مقابل سندگرایی متأخران؛ و سرانجام، من ایشان را اولین مؤلف در تاریخ حدیث شیعی می‌دانم که با شکلی ابتکاری در «معرفة  الحدیث» تاریخ حدیث شیعه را به اختصار نگاشت و راه را برای امثال بنده باز کرد.
 
تأثیر «معانی القرآن» بر تفاسیر بعدی
حجت‌الاسلام محمدعلی ایازی یکی دیگر از سخنرانان این مراسم، محور صحبت‌هایش را کتاب «معانی القرآن» قرار داد و گفت: متأسفانه حق این کتاب آن گونه که باید ادا نشده است و نکاتی که باید پشت هر ترجمه و اثر تألیفی به آن توجه شود، مورد توجه قرار نگرفته است.
 
او اظهار کرد: «معانی القرآن» یکی از آثار ترجمه‌های تفسیری است. استاد بهبودی برای انتخاب این اثر نخواستند بگویند که ترجمه قرآن می‌نویسم بلکه آن را به معانی القرآن تعبیر کرده‌اند. کسانی که با این کتاب آشنایی دارند، می‌دانند که به لحاظی روانی و تبیین معانی قرآن شاید جزو بدیع‌ترین آثار این نیم سده است. ما شاهد بیش از 50 ترجمه در دوره اخیر هستیم که «معانی القرآن» تأثیر خود را بر ترجمه‌ها و نوشته‌های تفسیری برجای گذاشته است.
 
این استاد حوزه و دانشگاه افزود: این کتاب، دردهه 70 منتشر شد و بعد از انتشار، با این که از کیفیت چاپ خوبی برخوردار نبود، خیلی زود مورد توجه جامعه علمی قرار گرفت. این توجه باعث شد که برخی از مترجمان و قرآن‌پژوهان، بر آن نقد بنویسند. اما نوشتن نقد روی اثری یک مسئله است و این که نقدها مانع از نشر اثر شود، مسئله دیگری است.
 
حجت‌الاسلام ایازی، روانی، گویایی و همانند قرآن، پاشان بودن را از ویژگی‌های کتاب «معانی القرآن» عنوان کرد و توضیح داد: پیوستگی و ارتباط دادن بین کلمات و جمله‌های قرآن از هنرهای مرحوم بهبودی در این کتاب است. استاد بهبودی تسلطی ویژه به حدیث داشت و دید تفسیری خود را از بیش از 50 تفسیر به دست آورده بود. ویژگی ترجمه‌های تفسیری این است که متن را خوانا می‌کنند اما آقای بهبودی معتقد بود که باید کاری انجام دهیم که مردم معمولی که خواننده این کتاب هستند دیگر نیاز نداشته باشند که به تفاسیر دیگر مراجعه کنند. او این هنر را در «معانی القرآن» نشان داده است.
 
این استاد دانشگاه تصریح کرد: اگر کسی می‌خواهد درباره اثری نقد کند باید به مبانی و پیشفرض‌های نویسنده توجه و علی المبنا نقد کند نه علی البنا. در ادا نشدن حق «معانی القرآن» از یک طرف شاگردان و علاقه‌مندان مرحوم بهبودی مقصرند زیرا باید زمینه‌های حل مشکل را بر طرف می‌کردند؛ از طرف دیگر کسانی که تنگ‌نظری کردند و نگذاشتند کتاب، آن گونه که باید در دسترس قرار بگیرد.
 
استاد بهبودی بهسان دایرة‌المعارفی متحرک بود
 دکتر مژگان سرشار ــ یکی دیگر از شاگردان مرحوم محمدباقر بهبودی ــ در این مراسم گفت: من در ارتباط با اخلاق حرفه‌ای استاد فقیدم علامه محمد‌باقر بهبودی یک جمله می‌توانم بگویم که ایشان به سان دایرةالمعارفی متحرک بودند که ده‌ها سال از معاصران خود از نظر علمی جلوتر بود و در آموزش مطالب علمی دست کم به بنده، بسیار حریص‌تر و مشتاق‌تر از من در یادگیری بود، به گونه‌ای که اشتیاق ایشان به یادگیری من، انگیزه غیر قابل وصفی را در من ایجاد می‌کرد که به مطالعه تخصصی‌تر و بهتری در علوم قرآن و حدیث ــ به ویژه حدیث ــ بپردازم.
 
استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران ادامه داد: اکنون که او از میان ما رفته است، بر خود واجب می‌دانم که یکی از مهمترین معیارهای استادم را ذکر کنم که مبنای ایشان در آرای بدیعی بود که استاد بعدها در آرای علوم قرآنی، تاریخی، تفسیر قرآن و فقه طراحی کرد. مبنای اصلی ایشان جمله‌ای است که در مطالعات خود به آن برخورده بود. استاد بهبودی می‌فرمود که ائمه گفته‌اند ما هرچه می‌گوییم، از قرآن می‌گوییم و به همین دلیل به دنبال مستند تمام آرای خود از ریزترین اموری که در کارهای فقهی و عملی است مانند تعداد ذکر رکوع تا مسائل کلی‌تر مانند قصص قرآن، در قرآن می‌گشت. این موضوع مبنایی برای استاد بود تا هرچه را ذکر می‌کند، از داخل قرآن باشد.
 
سرشار در ادامه صحبت‌هایش به حل مسئله جبر و اختیار توسط مرحوم بهبودی با مبنای قرآن، پرداخت.
 
مرحوم بهبودی و سه روش در نقد حدیث‌
خسرو باقری به عنوان یکی از سخنرانان این مراسم، نگاهی کوتاه به فعالیت مرحوم بهبودی در نقد حدیث از منظر روش‌شناختی انداخت و اظهار کرد: «یوزف شاخت» در کتابی به بررسی فقه اسلامی پرداخته است و بیان می‌کند که نقد حدیث در میان مسلمانان به نقد اسناد حدیث و یا حداکثر متن حدیث محدود شده است. به نظر او در نزد مسلمانان، نقد تاریخی غایب است. به باور شاخت می‌توان سه نوع نگاه به تاریخ داشت: نخست، نگاه «اتمیک» است که در آن یک واقعه تاریخی خاص را به طور مجزا مورد توجه قرار می‌دهیم. نگاه دوم این است که به صورت «سیستماتیک» از نوع جامعه‌شناختی به تاریخ توجه کنیم به این صورت که در مقطعی تاریخی، جامعه چه وضعیت داشته است. نگاه سوم، «روندی» نام دارد یعنی مقاطع و روند تاریخ را مورد بررسی قرار دهیم.
 
او توضیح داد: بر اساس این سه گانه «شاخت»، ناقدان حدیث در میان مسلمانان بیشتر به نگاه اتمیک توجه داشته‌اند و از دو نگاه دیگر کم و بیش غافل بوده‌اند. من نمی‌خواهم همه نظرات شاخت را تأیید کنم اما نگاه روش‌شناختی وی، مورد توجه است. هنگامی که به کارهای مرحوم بهبودی توجه می‌کنیم، ایشان بدون آن که نامی از این روش ببرد، به آن توجه داشته است. یعنی هر سه نوع نگاه تاریخی در کارهای ایشان دیده می‌شود.
 
باقری تصریح کرد: برای مثال، گاهی ایشان به یک واقعه تاریخی به شکل اتمیک اشاره می‌کند، مانند بحثی که درباره «حماد بن عیسی» دارد در حدیثی که امام صادق (ع) اشاره کرد که تو در سن 70 سالگی نماز خواندن نمی‌دانی. با بررسی مرحوم بهبودی، حماد در آن زمان حدود 13 سال داشته است. این موضوع کشف یک واقعه تاریخی است که نشان می‌دهد حدیث ساختگی است.
 
او ادامه داد: اما ایشان نگاه جامعه‌شناختی هم داشته است. برای نمونه، حدیثی از پیامبر (ص) را که می‌فرمایند بدون لنگ وارد حمام نشوید را جعلی می‌داند و با بررسی‌های تاریخی، نشان می‌دهد در زمان اعراب و پیامبر (ص) حمام وجود نداشته است زیرا حمام پدیده‌ای تمدنی در ایران و روم بوده است که بر اثر تبادل‌های فرهنگی وارد کشورهای مسلمان شده است.
 
باقری با اشاره به این نکته که مرحوم بهبودی به پالایش حدیث در زمان کنونی اصرار داشت، اظهار کرد: ایشان بارها در سخنان خود گفته است که الان هنگامی که یک دانشجو می‌خواهد با دین آشنا شود، اگر قرار باشد احادیثی که در آنها حرف‌های نامربوط دیده می‌شود، به دستش برسد، چه وضعیتی می‌تواند داشته باشد. به نظر بنده اگر «شاخت» آثار مرحوم بهبودی را بخواند، تجدیدنظری در قضاوت خود خواهد کرد.
 
او تصریح کرد: متأسفانه در جامعه ما درک درستی از نقد وجود ندارد. ما هنوز فکر می‌کنیم که نقادی یعنی تخریب و ممنوعیت در حالی که نقادی یک فعالیت جمعی است برای هدایت مناسبت‌تر یک فکر و ما هنوز در جامعه علمی خود بدوی هستیم. برخورد ما با این عالم بزرگ نشان می‌دهد که باید با بازنگری، نقد را از نو بشناسیم و راه را بر اندیشه نبندیم.
 
بزرگترین خدمتگزاران معاصر احادیث اهل بیت(ع)
منصور پهلوان، یکی دیگر از شاگردان مرحوم بهبودی در این مراسم گفت: اگر بخواهیم در تاریخ 50 سال گذشته به کسانی که بیشترین خدمت را به حدیث اهل بیت عصمت و طهارت (ع) انجام داده‌اند توجه کنیم، بی‌شک نام استاد بهبودی در صدر آنهاست. موضوع صحبت من، به دو تن از مصححان متون حدیثی شیعه در دوران معاصر به نام‌های استاد محمدباقر بهبودی و استاد علی‌اکبر غفاری اختصاص دارد.
 
او با اشاره مختصری به تاریخچه چاپ کتاب‌های حروفی و فعالیت این دو عالم در ایران گفت: این دو  استاد در زمینه چاپ کتاب پیشگام بودند و توانستند صدها کتاب حدیث ــ که معارف اهل بیت (ع) در زمره آنهاست ــ تحویل جامعه علمی ایران و جهان دهند.
 
در پی دستیابی به سنت اصیل
عبدالهادی فقهی‌زاده در این مراسم با این جمله که «اگر مصداق اخص عالم را در مثال روایات، عالم دینی و آشنا به معارف آفتابگون قرآن و حدیث بدانیم، بدون شک استاد بهبودی از بزرگترین آنهاست» به توصیف استاد خود پرداخت و اظهار کرد: من استاد بهبودی را درحوزه دین، معارف و قرآن و حدیث این گونه شناخته‌ام که مسلط بر تاریخ، ادب و فرهنگ عربی بود. او عربی‌دان بود. ایشان اعتقاد عمیق به کارایی سنت واقعی داشت و با اعتقاد راسخ به سنت و کارایی آن، تلاش می‌کرد به سنت اصیل دست پیدا کند و نمونه‌های متعددی از این قبیل گرایش‌ها، روش‌ها و بررسی‌های علمی ایشان وجود دارد.
 
دانشیار دانشگاه تهران تصریح کرد: همچنین ایشان به اهل بیت عصمت و طهارت (ع) عشق عمیق آگاهانه می‌ورزید. ایشان به دین اصیل عشق داشت و دولت و حکومت را دینی می‌خواست. او دین را در خدمت انجام امور می‌دید. دین را هیچ گاه به عنوان یک شعار بر سر مخالفان استخدام نکرد. برخورداری از روحیه آزادگی و حقیقت طلبی از دیگر ویژگی‌های مرحوم بهبودی بود.
 
امیدوارم کتاب «معانی القرآن» مجوز چاپ بگیرد
سید مجید روئین‌تن به عنوان آخرین سخنران این مراسم گفت: بعد از انقلاب اسلامی به مرحوم بهبودی پیشنهاد دادیم که مباحث قرآنی را که در جلسات داشت، به کتاب تبدیل کند. بنابراین کلید شروع نگارش کتاب «معانی القرآن» در دهه 60 زده شد و این کتاب در سال 1369 به چاپ رسید. بعد از آن من به مأموریتی در کشور انگلستان رفتم و از استاد اجازه گرفتم که کتاب را به زبان انگلیسی ترجمه کنیم. دکتر کولین ترنر، این کتاب را ترجمه کرد. این استاد پس از ترجمه از مریدان مرحوم بهبودی شده بود.
 
او اظهار کرد: استاد هیچ گاه از تدریس خسته نمی‌شد. ما هنگامی که از مسجد می‌آمدیم، اگر هوا خوب بود گاهی تا ساعت 12 شب از ایشان استفاده می‌کردیم. در سرمای هوا هم به منزل ایشان می‌رفتیم. استاد بهبودی به مسائل مادی هیچ توجهی نداشت. یکبار چکی را بابت حق التألیف به ایشان دادم اما اصلا به رقم آن نگاه نکرد و آن را برای جای دیگری فرستاد. همه ما بهره‌های فراوانی از محضر ایشان بردیم. امیدوارم تعدادی از دوستان در جمعی، مقدمه‌ای بر کتاب «معانی القرآن» بنویسند تا بتوانیم مجوز چاپ آن را در آینده از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بگیریم. 

سخنان سید عباس صالحی معاون فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در این مراسم را اینجا بخوانید.