خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- دکتر محمود جعفری‌دهقی، مدير گروه فرهنگ و زبان‌هاي باستاني دانشگاه تهران: شهر همدان دانشمندخیز است و یکی از برجسته‌ترین این دانشمندان ایران‌شناس در دوران معاصر استاد اذکایی است. وی انسانی فرهیخته و پژوهشگری جامع‌الاطراف است. اینجانب افتخار داشتم در مراسمی که چندی پیش از سوی انجمن علمی تاریخ در بزرگداشت ایشان برگزار شد نکاتی را مطرح کنم و اکنون نیز از فرصت استفاده می‌کنم تا چند نمونه از وجوه ارزشمند ایشان را در زمینه ایرانشناسی متذکر شوم.  

هنگامی که سخن از ایرانشناسی می‌رود معمولا نگاه به بیرون از سرزمین خود داریم و به قول خواجه شیراز «آنچه خود داشت ز بیگانه تمنا می‌کرد» تردیدی نیست که قدردانی از ایرانشناسان غیر ایرانی که بیغرضانه به بررسی و توصیف فرهنگ و تمدن این دیار اهتمام نموده‌اند ضروری است اما این بدان معنا نیست که از آنچه خود بهره‌مندیم یاد نکنیم.

استاد اذکایی همدانی عمری به معرفی تاریخ و فرهنگ و تمدن ایران پرداخته و حاصل این پژوهش ده‌ها کتاب و مقاله و مصاحبه است. این‌ همه جدای از آثار ایشان در قلمرو علوم دیگر نظیر نجوم و موسیقی و پزشکی و غیره است. گزیده‌ای از آثار ایرانشناسی ایشان نشان می‌دهد که این ایرانشناس بی بدیل تا چه پایه‌ای دل در گرو این آب و خاک دارد.

تالیفات استاد اذکایی در زمینه تاریخ و تمدن ایران نمونه‌ای از بهترین آثار ماندگار ایرانشناسی است. فرمانروایان گمنام، رساله در خاندان شاهیۀ خوارزم، شرح الفهرست ابن ندیم، تاریخ عراق عجم، تاریخ معاصر همدان، تاریخ نگاران ایران، گفتارهای مغان و مادشناسی، همگی از بهترین نمونه‌های تحقیقات تاریخی است. تالیف ارزنده ایشان دربارۀ ماد و مادشناسی توجه پژوهشگران را به این نکته معطوف داشت که بخشی از فرهنگ و تمدن مادها در سایۀ تاریخ و فرهنگ هخامنشی دستخوش بی توجهی شده و انصاف را باید به تاثیری که زبان و فرهنگ ماد و مادستان بر جهان‌بینی هخامنشی داشته با تعمق بیشتر نگریست. پس از این نگاه، مقالات و تحقیقاتی که دربارۀ تاریخ و زبان و فرهنگ ماد شد می‌توان حاصل این توجه ایشان دانست.

مجموعه دیگری از آثار استاد اذکایی به معرفی چهره‌های علمی و دانشمندان ایرانی پرداخته است. کارنامۀ بیرونی، آراء و افکار ابوریحان بیرونی، ترجمۀ زندگی نامه بیرونی، تحقیق و تحشیه بر آثار الباقیه عن القرون الخالیه بیرونی، بررسی نظام فلسفی و حکمت طبیعی حکیم رازی، هفده گفتار در معرفی و شناخت باباطاهر همدانی، هفت گفتار در معرفی اندیشه و افکار عین‌القضات همدانی، همگی از بهترین تتبعات ایرانی در بازشناسی حکما و فلاسفه ایرانی است.
در میان آثار یادشده، به‌ویژه تحقیق استاد در آثار الباقیه ابوریحان بیرونی از شاهکارهای ترجمه و تالیف در بیرونی‌پژوهی است.

بیرونی در این تالیف ارجمند به مقوله‌هایی نظیر گاهشماری و تقویم ملل مختلف، تاریخ ایران و بابل و روم، جشن‌ها و اعیاد ایرانیان و دیگر اقوام، ادیان و آثار مقدس دین یهود، زردشتی، مانوی، صائبی مزدک و... پرداخته و نظرات ارزشمند عالمانه‌ای در این باره ارائه نموده است. از این روی ادوارد زاخو، دانشمند سرشناس آلمانی، در سال 1878 میلادی به تصحیح و معرفی این اثر همت گماشت و سپس تر آن را به انگلیسی ترجمه کرد. استاد اذکایی این اثر گران سنگ را پس از مقابله تازه با سه نسخه دیگر که پیش از این از سوی ادوارد زاخو مغفول مانده بود، ترجمه و همراه با یادداشت‌های بسیار عالمانه خود منتشر و با همت مرکز نشر میراث مکتوب در سال 1380 چاپ نمود.  

گروه دیگری از پژوهش‌های استاد اذکایی مصروف به معرفی و تحقیق در فرهنگ و معاریف همدان شده و نگرش مردم‌شناسانه ایشان را بازمی‌تابد. فرهنگ مردم همدان، ناموران همدان، علویان همدان (تحقیق در احوال و آثار میرسیدعلی همدانی)، همدان نامه شامل بیست گفتار دربارۀ مادستان،

استاد اذکایی در طول عمر پربرکت خود بخشی نیز به تاریخ علم و پژوهش‌های مربوط به طب و نجوم و دیگر علوم و ادیان و ادبیات ایرانی پرداخته‌اند. رسالهٔ قبة‌الارض ایرانی در هیئت و نجوم، مفاتیح الاسرار در تفسیر شهرستانی، طب روحانی رازی، رساله در دین زروانی، ترجمه ترانه‌های باباطاهر نمونه‌هایی از این دست استد. جایی که استاد اذکایی به شاهنامه فردوسی می‌پردازد، آن را «دفاعنامۀ سترگ مردم ایران» می‌خواند (نک. گزارش خبرگزاری فارس، برگرفته از ویژه‌نامه دفاع مقدس)

افزون بر آنچه گذشت، آثار استاد اذکایی در سایر مقوله‌های علمی و فرهنگی را باید در شمار بهترین نمونه‌های دانش ایران‌شناسی دانست. فهرست ما قبل الفهرست (دو جلد) در تبارشناسی در ایران، فهرست نسخ خطی همدان، از درگزین تا کاشان، راهنمای همدان، کتابشناسی همدان و... برای ایشان سلامتی و پایایی آرزومندم.