کتاب حاضر در 10 فصل با عنوان‌های «تعریف، قلمرو و حیطه‌های بهداشت روان»، «تاریخچه روانپزشکی و روانپرستاری، مراکز و اعضای تیم درمان روانپزشکی»، «انسان و نقش انگیزه و نیاز در سلامت روان»، «مفهوم خود»، «استرس و سازگاری»، «بحران»، «علل و عوامل موثر در ایجاد اختلالات روانی»، «ارتباط، ارتباط درمانی، مصاحبه و فرآیند روانپرستاری»، «علائم و نشانه‌های اختلالات روانی و گرفتن شرح حال» و «نقش دین و مذاهب الهی در ارتقای بهداشت روانی» تنظیم شده است.
بهداشت؛ علم و هنر پیشگیری از بیماری‌ها
در نخستین فصل کتاب در تعریف بهداشت آمده است: «وینسلو معتقد است که بهداشت عبارت است از علم و هنر پیشگیری از بیماری‌ها، افزایش طول عمر، بهبود بهداشت جسمی، بهسازی محیط، مراقبت از بیماری‌ها و محدود ساختن آنها، بهبود وضعیت اجتماعی و بالا بردن سطح زندگی افراد، به‌طوری‌که هر فرد قادر به حفظ تندرستی خود باشد.»
براساس متن کتاب، سازمان بهداشت جهانی سلامتی را حالت رفاه کامل جسمی، روانی و اجتماعی و نه فقط فقدان بیماری می‌داند. این سازمان، ضمن توجه دادن مسئولان کشورها در راستای تأمین سلامت جسمی، روانی و اجتماعی افراد جامعه، همواره بر این نکته تأکید دارد که هیچ‌یک از این سه بعد بر دیگری برتری ندارد. سازمان بهداشت جهانی، سلامت روان را در درون مفهوم کلی بهداشت جای می‌دهد و بر توانایی کامل برای ایفای نقش‌های اجتماعی، روانی، جسمی و بهداشتی، تأکید می‌کند.
در بخش دیگری از نخستین فصل کتاب درباره «نظریه اریکسون» درباره رابطه مقاطع سنی با رشد و مهارت‌ها آمده است: «هشت مرحله‌ای که اریکسون به آنها اشاره نمود عبارتند از مرحله شیرخوارگی (0 تا 1 سالگی): کسب مهارت اعتماد در مقابل بی‌اعتمادی، مرحله نوپایی (1 تا 3 سالگی): کسب مهارت استقلال در مقابل شرم و تردید، مرحله قبل از مدرسه (3 تا 6 سالگی): کسب مهارت ابتکار در مقابل احساس گناه، مرحله سن مدرسه (6 تا 12 سالگی): کسب مهارت سازندگی در مقابل احساس حقارت، مرحله بلوغ (12 تا 18 سالگی): کسب هویت در مقابل سردرگمی نقش، مرحله جوان (18 تا 45 سالگی): کسب مهارت صمیمیت در مقابل انزوا، مرحله میانسالی (45 تا 60 سالگی): کسب مهارت مولد بودن و مفید بودن در مقابل بی‌حاصلگی، مرحله سالمندی (60 سال به بالا): کسب تمامیت در مقابل یاس و نامیدی)»
آشنایی با تاریخچه بیماری‌های روانی در دوران باستان
«بیماری‌های روانی در دوران باستان» یکی از موضوعات محوری دومین فصل کتاب است که درباره آن می‌خوانیم: «قبل از ظهور بقراط، طب یونان بر پایه اعتقاد به شفابخشی اسکولاپیوس یعنی رب‌النوع درمان، استوار بود. طبق افسانه‌های یونان باستان، اسکولاپیوس، رب‌النوعی بود که برخلاف سایر رب‌النوع‌های یونانی که بر بلندای کوه جای داشتند، از اعماق زمین به سطح آن می‌آمد و ماری را به همراه داشت. این عقیده از آنجا سرچشمه می‌گرفت که یونانیان می‌دیدند افراد مجروح از جنگ‌ها و نزاع‌ها اگر روی زمین دراز بکشند، با آرامش به خواب می‌روند. بنابراین این خاصیت جادویی زمین، در آرامش‌بخشی به افراد مجروح و دردمند را به رب‌النوعی نسبت می‌دادند که در اعماق زمین است و رؤیت او در خواب اثر شفابخش دارد.»
در ادامه این فصل درباره «فرایند گسترش بیمارستان‌های مخصوص بیماران روانی» آمده که در سال 1940 کم‌کم بیمارستان‌های روزانه در انگلستان افتتاح شد. بروز جنگ جهانی دوم، تشکیل کنگره بهداشت روانی را به تعویق انداخت، اما بعد از اتمام جنگ، کنگره‌های بهداشت روانی یکی پس از دیگری تشکیل شد و بهداشت روانی اهمیت پیدا کرد، زیرا بیش از یک میلیون و هفتصد و پنجاه هزار نفر به دلیل بیماری‌های روانی از خدمت سربازی اخراج شدند. در سومین کنگره بین‌المللی بهداشت روانی در سال 1948 که در لندن تشکیل شد، اساس فدراسیون جهانی بهداشت روانی بنیان‌گذاری شد و در همان سال این فدراسیون به عضویت رسمی سازمان یونسکو و سازمان بهداشت جهانی درآمد و سازمان جهانی بهداشت در ژنو نقش رهبری رسمی فدراسیون جهانی بهداشت را برعهده گرفت.
نویسندگان در ادامه درباره «تاریخچه تأسیس بیمارستان روانی در ایران» به دوران قبل از ابن‌سینا اشاره کرده‌اند: «در حدود سال 300 هجری، یعنی تقریبا یکصد سال قبل از ابوعلی سینا، در مرو یا یکی از شهرهای خراسان بیمارستانی بوده است که عطار آن را دیوانه‌ستان نامیده است. دانشگاه و بیمارستان جندی‌شاپور در سال 271 به دست شاهان ساسانی در دزفول بنیاد نهاده شد. بیمارستان جندی شاپور نخستین بیمارستان آموزشی جهان بود. بنا به روایات حبس و مرگ مانی پیغمبر نیز در جندی شاپور روی داده است.»
روانپزشکی نوین ایران
موضوع مهم دیگری که در این فصل به آن پرداخته شده «روانپزشکی نوین ایران» است که با تأسیس دانشگاه تهران در سال 1313 آغاز شد. دوره دوم از سال‌های 1320 هنگامی‌که دانشکده پزشکی در کشور تأسیس و روانپزشکی به‌عنوان شاخه‌ای از طب مدرن منظور شد. تأسیس بیمارستان‌های دانشگاهی جدید و تأسیس و رشد تدریجی دپارتمان‌ها و بیمارستان‌های روانپزشکی و آموزش دستیاری روانپزشکی در سال‌های 1340، حداقل در شهرهای بزرگ، منجر به بهبود مراقبت‌های ارائه شده برای بیماران روانپزشکی شد.
در ادامه این مبحث اشاره شده که برنامه‌های آموزشی و تحقیقاتی، پس از انقلاب اسلامی ایران در سال 1357، در انستیتو روانپزشکی تهران ادغام شد و گسترش کشوری پیدا نکرد. از تاریخ تصویب وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی تمام سازمان‌های بهداشتی، درمانی و آموزشی به آن وزارتخانه منتقل شد و دفتری به‌نام دفتر بهداشت روانی در آن وزارتخانه شروع به فعالیت بهداشتی، درمانی و آموزشی و طرح و برنامه‌ریزی کرد. نخستین‌بار طرح ادغام خدمات بهداشت روانی در خدمات اولیه بهداشتی در شبکه بهداشت و درمان شهرضا (اصفهان) شروع شد و چون موفقیت این طرح مورد تأیید نمایندگان سازمان بهداشت جهانی قرار گرفت، بنابراین بهداشت روانی به‌عنوان اصل مهم خدمات اولیه بهداشتی در کشور اعلام و اجرای طرح کشوری بهداشت روانی در استان‌های دیگر آغاز شد.
از موضوعات محوری در سومین فصل کتاب بحث «انسان از دیدگاه قرآن» است. در این قسمت از کتاب می‌خوانیم: «از دیدگاه قرآن انسان موجودی دو بعدی است، یکی جنبه مادی و جسمانی و دیگری جنبه فرامادی و روحی که از آن به روح الهی یاد شده است. بدن جسمانی، بستری برای رشد روح و وسیله‌ای برای خدمتگزاری روح است. بنابراین گوهر وجودی انسان روح اوست. این روح در طول زندگی انسان از بین نمی‌رود و با مرگ نابود نمی‌شود، بلکه در برزخ و قیامت محفوظ می‌ماند. اما بدن آدمی، از آغاز پیدایش دائماً در معرض دگرگونی و تحول است. برخی از ویژگی‌های روح از دیدگاه قرآن عبارتند از تجرد روح، خودخواهی، فناناپذیری، گرایش‌های فطری و توانمندی‌ها و مراتب روح.»
خصوصیات افراد با اعتماد به نفس و عزت نفس بالا
در چهارمین فصل کتاب در ادامه مباحث در بررسی زمینه‌‌های مطرح درباره عزت نفس اشاره شده که زمینه تحصیلی، زمینه خانوادگی، تصویر بدنی و عزت نفس کلی در این زمینه مورد بررسی قرار می‌گیرند.
نویسندگان در تشریح این مبحث آورده‌اند: «خصوصیات افراد با اعتماد به نفس و عزت نفس بالا نیز شامل از کنترل درونی برخوردارند و غم و شادی آنان وابسته به عوامل خارجی نیست، از لحاظ جسمانی، احساسی، ذهنی و معنوی از خود مراقبت می‌کنند، میانه‌روی را در افکار، احساسات و رفتارهای خویش حفظ می‌کنند، توانایی بخشش اشتباهات خود و دیگران را دارند، مسئولیت اداره زندگی خود را به‌عهده می‌گیرند، به نقطه نظرات دیگران گوش می‌دهند، اعتمادبه‌نفس آنها به دور از خودبینی و غرور است، از آن که مورد انتقاد قرار بگیرند نمی‌هراسند، هنگامی‌که از آنان پرسشی می‌شود حالت تدافعی به خود نمی‌گیرند، در برابر موانع و مشکلات به آسانی تسلیم نمی‌شوند، قادر به پذیرش و پندگیری از اشتباهاتشان و بیان جمله «اشتباه کردم» هستند.»
از مهم‌ترین مباحث فصل پنجم نیز می‌توان به «بررسی تأثیرات استرس» اشاره کرد که شامل تأثیرات جسمانی، تأثیرات هیجانی، تأثیرات شناختی و تأثیرات رفتاری است. در توضیح این تأثیر آمده که پرکاری و کم‌کاری تیروئید، دیابت، رسوب چربی و حتی بیماری‌های صعب‌العلاجی مانند سرطان می‌تواند در اثر زمینه‌سازی‌های استرس و فشار روحی باشد.
انواع بحران‌های روحی کدامند؟
«انواع بحران‌های روحی» از جمله موضوع‌هایی است که در ششمین فصل کتاب مورد بررسی قرار گرفته است. نویسنده در یک طبقه‌بندی کلی آورده که بحران‌ها به انواع سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، شخصی و خانوادگی طبقه‌بندی می‌شوند. در اینجا تلاش می‌شود به طبقه‌بندی‌های کاربردی برای متخصصان بهداشت روانی اشاره شود.
براساس محتوای این فصل کتاب، بحران‌ها را می‌توان به سه دسته کلی طبقه‌بندی کرد: الف‌ـ بحران‌های رشدی یا تکاملی که مکرر، معمول و طولانی مدت در دوره زندگی است. ب‌ـ بحران‌های موقعیتی بدون سابقه قبلی. ج‌ـ بحران‌های اجتماعی بدون سابقه قبلی.
در ادامه این بحث آمده که برای هر فرد مواجه شدن با بیش از یک نوع بحران در یک زمان امری غیرمعمول نیست. ممکن است فردی دچار بحران بلوغ بوده و در عین حال یک بحران اجتماعی یا موقعیتی داشته باشد که تنش ناشی از بلوغ را افزایش می‌دهد. برای مثال یک زن جوان که در اولین تجربه مادر شدن بایستی مطابقت با تغییر نقش خودش به‌عنوان یک مادر پیدا کند، ممکن است در عین حال با خودکشی مادرش نیز مواجه شود.
نکاتی درباره ارتباط درمانی و اختلالات
«ارتباط درمانی» از مباحث هشتمین فصل کتاب است که در تعریف آن می‌خوانیم: «ارتباط درمانی یک رابطه با محدودیت زمانی بین پرستار و بیمار است که به‌منظور تسهیل و ایجاد بهبودی بیمار شکل می‌گیرد و می‌تواند بر بینش بیمار تاثیر مثبت گذاشته و سبب ایجاد رفتارهای مطلوب در وی شود. هدف آن معطوف به شناسایی مشکلات بیمار و کمک به رفع آن می‌باشد.»
در نهمین فصل کتاب اختلالات در انواع اختلالات خلق، اختلالات عاطفه، اضطراب (anxiety)، آشوب‌زدگی (agitation)، دوگانگی احساس یا دوسوگرایی (ambivalance)، عاطفه بی‌ثبات (labile) و بی‌تفاوتی زیبا (la belle indifference) معرفی شده است.
نگاه اسلام به انسان
«دیدگاه اسلام درباره انسان» یکی از موضوعاتی است که در فصل پایانی کتاب بررسی شده است. نویسندگان در این فصل براساس دیدگاه علمی اسلام به انسان آورده‌اند: «انسان سالم دارای جنبه ادراکی بسیار قوی است که با جنبه ادراکی موجودات دیگر متفاوت است. او در سایه این ادراک و تفکر و به یاری نیروی تعقل به شناخت عقلانی از محیط پیرامون خود نائل می‌گردد. نعمت عقل از دیدگاه اسلام بسیار ارزشمند است و در واقع اسلام، انسان را موجودی عاقل، پیچیده و چندبعدی که دارای ویژگی‌های زیر است، معرفی می‌نماید: به کسب علم و دانش مایل است، گرایش برای به‌دست آوردن ارزش اخلاقی دارد، طالب کمال و جمال است، به پرستش و تقدیس تمایل دارد و دارای عقل، اراده، مسئولیت و اختیار است.»
در ادامه این فصل نیز اشاره شده که نیاز به دین برای تأمین بهداشت و سلامت روان، نیازی جهان‌شمول است. علاوه بر روانشناسان، بسیاری از اندیشمندان معاصر غربی نیز به این حقیقت دست یافته‌اند که مشکل زیربنایی انسان معاصر، اساسا به نیاز وی به دین و ارزش‌های معنوی برمی‌گردد. مورخ معروف، آرنولو توین بی می‌گوید: «بحرانی که اروپاییان در قرن حاضر دچار آن شده‌اند به فقر معنوی آنها بازمی‌گردد. او معتقد است تنها راه درمان این فروپاشیدگی اخلاقی که غرب از آن رنج می‌برد، بازگشت به دین است. اصولا ایمان، تاثیر بسزایی در نفس انسان دارد، چراکه اعتماد به‌نفس و قدرت او را بر صبر و تحمل سختی‌های زندگی افزایش داده و احساس امنیت و آرامش را در او مستقر می‌سازد و در وی آسودگی خاطر به‌وجود می‌آورد.»
نخستین چاپ کتاب «منبع جامع پرستاری بهداشت روان 1 (روانپرستاری)» با شمارگان یک‌هزار نسخه در 288 صفحه، به بهای 10 هزار تومان از سوی انتشارات بهتاپژوهش منتشر شده است.
برای اطلاعات بیشتر می‌توانید به نشانی زیر مراجعه کنید:
نظر شما